Ivan Ninić
Talac društvene regresije
Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji
Godišnji izveštaj za 2006.
Helsinški odbor u svom izveštaju za 2006. godinu bavi se, između ostalog, i pojavom antisemiitizma u Srbiji. U tekstu od petnaestak strana obimne knjige (500 strana), pod naslovom Antisemitizam – posledica velikodržavnog projekta, konstatuje se da u zemlji koja takoreći nema Jevreja, antijevrejska osećanja stiču političku važnost. To se dešava kada se ona mogu kombinovati sa glavnim političkim problemima (Hana Arent) kao pojave u funkciji homogenizacije državne zajednice. Antisemitizam u poslednjih dvadesetak godina u Srbiji je posledica sveopšte radikalizacije društva, netolerantnosti i ksenofobije, kao posledica jedne destruktivne politike. U ovom tekstu antisemitizam se razmatra sa političkog, verskog, kulturnog i civilnog stanovišta u poslednjoj deceniji 20. i prvih godina 21. veka.
Na poslednjem popisu stanovništva u Republici Srbiji se izjasnilo 1158 lica kao Jevreji. Međutim, smatra se da tamo živi izmedju 2 i 3.000 ljudi jevrejske nacionalnosti.
U toku Drugog svetskog rata Jevreji u Srbiji su u visokom procentu stradali u Holokaustu ne samo od nemačkih okupacionih vlasti već i od vlade nacionalnog spasa Milana Nedića, ljotićevaca, žandarmerije i specijalne policije, čiji je efikasan rad doprineo da je već u avgustu 1942. godine Beograd, kao prva evropska prestonica, proglašen za grad očišćen od Jevreja (Judenrein). Likvidacija 8.000 Jevreja Srbije većim delom obavljena je na beogradskom Sajmištu, teritoriji koja je za vreme rata formalno pripadala Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Od 80.000 Jevreja, koliko ih je bilo u Jugoslaviji pre 2. svetskog rata, 65.000 je stradalo u Holokaustu.
Prema podacima Svetskog jevrejskog kongresa 1948-51. iz Jugoslavije se odselilo preko 10.000 Jevreja, a iz Srbije više od polovine onih koji su doživeli kraj rata.
Današnji uticaj Jevreja u Srbiji je beznačajan, ali antisemitizam se oseća i u krajevima gde uopšte nema Jevreja, što ukazuje na potpuno iracionalan karakter ove pojave.
Uvođenjem demokratije u politički život Srbije i etabliranjem višepartijskog života, u desničarskim političkim partijama stvorile su se brojne nacionalističke, šovinističke i rasističke organizacije kojima je antisemitizam jedna od standardnih populističkih parola.
Pad Slobodana Miloševića nije rezultirao raskidom sa nacionalističkom politikom Srbije. Nakon izgubljenih ratova u srpskom društvu se oseća rast nacionalizma. Ne postoji politička volja koja bi kritički sagledala ovo raspoloženje koje neminovno vodi ka devijaciji društva i stvaranju uslova za pojavu antisemitizma. U takvoj klimi ratnog poraza srpski nacionalizam se okreće konzervativnim ideološkim izvorima, oličenim u idejama Nikolaja Velimirovića, Dimitrija Ljotića i Milana Nedića. Jedan od zajedničkih imenitelja njihovih ideja je mržnja prema Jevrejima. Teza o postojanju međunarodne zavere protiv Srbije iz vremena vladavine Slobodana Miloševića nadahnuta je mržnjom koja širi mitologiju o vladarima u senci kojima rukovode moćni jevrejski centri. Kada se ovome doda i teza o planetarrnoj jevrejskoj zaveri protiv hrišćanskog pravoslavlja i petokolonaško rovarenje nevladinih organizacija, uzroci antisemitizma u Srbiji sada dobijaju svoje jasne obrise koji baziraju na stereotipima o protokolima sionskih mudraca. Teorija o zaveri Jevreja protiv sveta izokrenuta je u tezu o zaveri celog sveta protiv Srba, a ona se manifestuje u ideji o novom svetskom poretku koji sprovode Jevreji.
Uporedo sa podstrekavanjem antisemitizma u nekim srpskom intelektualnim krugovima se širi filosemitska teza o komparativnom stradalaštvu srpskog i jevrejskog naroda, o Kosovu kao srpskom Jerusalimu i Srbima kao trinaestom izgubljenom plemenu Izraelovom. Cilj filosemita je ubeđivanje sveta da je srpski i jevrejski narod podjednako stradao od istog neprijatelja, nacista, koji se u jugoslovenkim prostorima izjednačava sa ustaštvom.
Drugi cilj filosemita je približavanje Srbije svetskim centrima moći, kojima dominiraju Jevreji. Najbolje ovaploćenje te ideje je Društvo srpsko-jevrejskog prijateljstva, osnovano 1988. godine.
Rastući nacionalizam u Srbiji nakon pada socijalizma, Srpska pravoslavna crkva koristi za svoju rehabilitaciju u cilju retradicionalizacije srpskog društva i oblikovanja novog kolektivnog identiteta. To je dovelo ne smo do obračuna sa komunističkim režimom, već je postao bitni deo srpskog ratnog folklora. Srpska pravoslavna crkva postaje institucija od najvećeg poverenja građana Srbije. Postavljanjem osnova za novi identitet kroz kanonizaciju Nikolaja Velimirovića i veličanja njegovog stvaralaštva, Crkva nezaobilazno stvara klimu za bujanje novog antisemitizma u Srbiji. “Sva moderna gesla evropska”, pisao je Velimirović, “sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova, đavola” (Reči srpskom narodu kroz tamnički prozor).
Distanciranje Srpske pravoslavne crkve od antisemitizma artikuliše se u kontekstu zloupotrebe filosemitizma i komparacije stradanja dva naroda, Srba i Jevreja.
Civilni antisemitizam manifestuje se kroz aktivnosti desničarskih i profašističkih organizacija koje su instrumenti pojedinih stranaka i socijalnih grupa u Srbiji. Iako mnogi javni istupi mlade srpske desnice nisu eksplicitno upereni protiv Jevreja, njihov angažman oko rehabilitacije Nikolaja Velimirovića, Dimitrija Ljotića i Milana Nedića ukazuje na njihov latentni antisemitizam.
U kulturi se u Srbiji, od kraja osamdesetih godina prošlog veka, antisemitske pojave najčešće ispoljavaju kroz izdavačku delatnost. Preko 150 naslova objavljeno je na tu temu. Neke kuće, kao Ihtus, Velvet, specijalizovane su za tu oblast. Od 1990. do 2001. godine u Srbiji je štampano 12 izdanja Protokola sionskih mudraca. Ratibor \urđević je vodeći pisac antisemitske literature. Zašto se divim Adolfu Hitleru, Mrtve krave protiv šest miliona mrtvih Jevreja, Talmud – izvornik satansko-judejskog porobljavanja čovečanstva, samo su tri naslova njegovih knjiga.
Poseban deo antisemitske literature u Srbiji predstavljaju reprinti dela Milana Nedića, Dimitrija Ljotića, Nikolaja Velimirovića, i nedavno, posle objavljivanja ovog izveštaja, Sabrana dela Jaše Tomića. Treba pomenuti i knjigu Nebojše Vasovića Lažni car Šćepan Kiš u izdanju Narodne knjige.
Adekvatne reakcije vlasti na antisemitske pojave u Srbiji jedva da je bilo. Reakcije na ovaj diskurs i incidente uglavnom ostaju u domenu verbalnih osuda i kritika. Strategija vlasti je da se antisemitske pojave karakterišu kao izolovani slučajevi. Ovakva interpretacija antisemitizma u Srbiji i reakcija vlasti samo pokazuju njenu nespremnost da se suoči sa političkim nasleđem iz prošlosi, zaključak je izveštaja Helsinškog odbora.
Most