Dr Haim Kamhi
SARAJEVSKI RABINI
Objavljeno u: Spomenica, 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo, 1966 Sefardski rabini
U periodu od 400 godina, koliko ima od dolaska Jevreja u ove krajeve, i u Sarajevo, u kojem je bio jako razvijen duhovni život Jevreja i koji je zbog toga prozvan »Jerušalajim čiko« (mali Jerusalim), živio je i djelovao veliki broj učenih i veoma poznatih rabina. Oni su vršili snažan uticaj ne samo na duhovni život svojih vjernika nego i na moralno-kulturni lik jevrejske zajednice, kojoj su sve do novijeg vremena bili na čelu.
Prema podacima iz raznih izvora, a posebno iz podataka crpljenih iz knjige dr Morica Levija: »Die Sephardim in Bosnien«, kao i iz manuskripta danas još jedinog živog i učenog rabina u Jugoslaviji MENAHEMA A. ROMANA, pod nazivom »O sarajevskim rabinima«, iznosimo hronološki kako slijedi:
RABIN SAMUEL BARUH, porijeklom iz Soluna, prvi je rabin o kojemu se pouzdano zna da je vršio tu funkciju u Sarajevu i za koga se zna da je zakopan na jevrejskom groblju u Kovačićima. Prema navodima dr Morica Levija njegov nadgrobni spomenik je najstariji na tome groblju. Bio je sarajevski rabin od 1623. do 1640.
Jedno vrijeme uz njega su vršili službu rabinera: ASER ZEBULUN i MACLIJAH MUČAČON
RABIN HAHAM CEVI HIRŠ - zvani AŠKENAZI, jer je bio porijeklom Aškenaz. Stigao je u Sarajevo iz mjesta Ofena, koje je princ Eugen Savojski opsjedao, kojom prilikom mu je nastradala žena i kćerka. Po dolasku u Sarajevo izabran je, zbog svoje učenosti, za rabina sarajevske opštine. Bio je poznat i izvan granica Turske carevine. Svojom bistrinom i učenošću uspio je da pobije mistične kabalističke propovijedi i spise Nehemije Chija Chajona, pristaše lažnog mesije ŠABETAJA CEVIA, koji je jedno vrijeme boravio u Sarajevu i obilazio Evropu. Rabin Haham Cevi Hirš-Aškenazi bio je rabin od 1686. do 1689.
RABIN HAHAM ISAK CEVI, bio je sin Hahama Cevi Hirša. Stekao je velike zasluge za organizaciju opštinske uprave. Njegova je naročita zasluga što je opet uveden opštinski protokol, nazvan PINKES - PINAKES, po redosljedu drugi, pošto je prvi u jednom požaru izgorio. Drugi Pinkes služio je kao pouzdani izvor autoru dr Moricu Leviju za njegovu knjigu »Die Sephardim in Bosnien«. Nažalost, drugi Pinkes je još prvih dana po ulasku njemačkih oružanih snaga u Sarajevo prisilno oduzet i do danas nije pronađen, ni vraćen. Rabin Isak Levi vršio je dužnost rabina od 1691. do 1716.
NADRABIN (RAV) ŠEM - TOV CEVI, sin Isaka Cevija, poznat kao učeni rabin, bio je u čestaj prepisci sa Salunskim rabinatam, posebno sa RAVOM MOJSIJEM AMARILJO. Bio je vjerski paglavar basanskih Jevreja ad 1716. da 1732.
RABIN JOSEF NAKAZI AVRAM MAČORO, djelovao je od 1732. godine. Dan njegove smrti, ili prestanka službe, nije utvrđen. Izgleda da je iza njega Opština bila duži period bez rabina.
NADRABIN (RAV) DAVID JAKOB PARDO, zvani MORENO, (naš učitelj). Rađen je u Veneciji 1719. gadine. Pročuo se svojom učenošću i kao autar velikog broa naučnih knjiga. Spjevao je i niz pjesama, od kaojih su neke uvedene i u liturgiju i jaš danas se pjevaju prilikam nekih blagdana. Bio je čuven u cijeloj Evropi i na Bliskom Istoku. Prema nekim napisima, porodica Pardo patiče od jedne kastilijanske porodice iz Španije, iz grada Prada. Iz te porodice poteklo je više čuvenih rabina. Iza Davida Parde ostala je više naučnih knjiga i komentara, kao i pjesama. Od njegovih knjiga sačuvana je: LAMNACEAH LE DAVID, kamentar Talmuda, štampan u Solunu; HAZDE DAVID, kamentar Tasaita, (Livorno 1790); MaSKIL LE DAVID, responses; SIFRE DEBE RAV, komentar Sifre (Salun, 1786); HUKAT a PESAH, molitva za praznik PESAHA; SIFAT REVIVIM, molitva za liturgiju JOM-AKIPURIM. Od poznatih pjesama usvojenih za liturgiju, religioznog sadržaja navadimo dvije pisane na aramejskam: JA MASE HEVIN i JACIV BEAH JAHRA. Većina njegavih djela je ostala sačuvana, jer su mnogo čitana i doživjela više izdanja, dak su mnogi manuskripti ostali neštampani. Nakan njegovog odlaska u Palestinu, tamo su nestali. Rav David Parda, poštivan i cijenjen u narodu, bio je prvi veliki nadrabin Sarajevske jevrejske opštine, ugovorom potvrđen za nadrabina. Imao je velikih zasluga za osnivanje prve talmudske (rabinske) škole u Sarajevu, iz kaje je vremenam izišao veći braj učenih rabina. Time je prestala potreba da se za rabine pazivaju i biraju stranci. Za vrijeme svog službovanja uspio je da podigne ugled Sarajevske jevrejske opštine na visoki stepen. Nakan 13 godina plodnag rada preselio se u Jerusalim 1781, gdje je umro. (1792). Za vrijeme boravka u Jerusalimu primao je penziju iz Sarajeva. Zna se da je boravio i u Dubrovniku i Splitu. U Splitu je objavio svoje prva značajna djela ŠOŠAMIM LE DAVID, komentar Mišne, (Venecija - 1752). U Sarajevu je djelovao od 1768. da 1781. Iza sebe je ostavia tri sina, sva tri ugledna rabina i učenjaka. Najstariji od njih bio. je:
RABIN ISAK PARDO, njegav nasljednik u časti rabina u Sarajevu. On je za živata objavio. djela »A VODAT AŠANA«, liturgijsku knjigu (Livorna 1808). Zatim je abjavia djela »TOAFOT REEN«, tumačenje i abjašnjenje nejasnih mjesta u Talmudu i Midrašu. Umro je u Sarajevu i sahranjen na jevrejskam groblju u Kovačićima. Prema padacima iz manuskripta rabina Menahema A. Ramana iz Sarajeva, Isak Parda objavia je i knjigu »APE ZUTRE«, u čijem je predgovoru optužio Dželal Aldin pašu zbog tiranije i teških poreza nametnutih sarajevskim Jevrejima. Rabinsku funkciju vršio je od 1781. do 1810.
Kao rabini i učenjaci, proizišli iz sarajevske rabinske škole, poznati su bili i ostali sinovi nadrabina Davida Jakoba Parde.
RABIN JAKOB PARDO, drugi sin nadrabina Davida Parde, bio je dubrovački rabin. On je za života objavio više naučnih dijela: KEILAT JAAKOV, komentar prvog proroka (Venecija 1784.); MIŠKENOT JAAKOV, komentar o proroku Jisaiji (Livorno 1834.); MINHAT AARON, komentar Tefile (Venecija 1809); MARPE LAŠON, različite molitve (Venecija 1780); APE ZUTRE (Venecija 1797), i još nekoliko manjih značajnih knjiga.
AVRAM PARDO, treći sin Davida Parde, jaš kao mlad otišao je s ocem u Jerusalim i tamo se oženio ćerkom čuvenag rabina Hajima Azulaja. Iz rodbinske veze porodice Azulaj i Pardo maže se zaključiti sa pouzdanašću da je i Avram Pardo, iako se ne zna da li je vršio funkciju rabina, morao doseći visoki rang učenjaka, jer je u tradiciji kod Jevreja da se u rodbinske veze među rabinskim porodicama ulazi samo na osnovu kvalifikacija učenjaka.
Iza rabina ISAKA PARDE (1810), izabran je, nekoliko godina nakon njegave smrti, novi nadrabin u Sarajevu po imenu RAV (NADRABIN) MOŠE DANON, poznat i popularan u narodu zbog mučeništva i ucjene koju je njemu i jaš desetorici viđenih Jevreja u Sarajevu nametnuo zloglasni Mehmed Ruždi paša godine 1819. Rav Moše Danon umro je u Stocu u Hercegovini na putu za Jerusalim. Narod ga je jako poštovao i volio, pa je njegov grob lijepo uređen i održavan i svake godine posjećivan; na njegovom grobu čitan je i pravijen Limud - upokojena molitva. Rav Moše Danon djelovao je u Sarajevu kao nadrabin od 1815-1830.
RABIN MEIR MENAHEM DANON u časti sarajevskog rabina ostao je devet godina, a zatim odselio u Jerusalim. Godine 1846. izdao je komentar Rašija, pod naslovom: BEER BA¬SADE. Kao rabin je djelovao u Sarajevu od 1830. do 1839.
RAV (NADRABIN) MOŠE PERERA, prvi je nadrabin koji je potvrđen carskim BERATOM (dekretom) i postavljen za sarajevskog hahambašu (prvi rabin). U beratu nazvan joe MUSA EFENDI. U tome carskom fermanu koji je izdao sultan ABDUL MEDŽID 1840. godine (po Hidžretu mjeseca ramadana 1256), utvrđuju se prerogative jevrejskog prvog rabina, njegove obaveze prema sultanu i državi, nadležnost i prava njegova prema sunarodnjacima i Opštini. Iz berata mogu se saznati druge pravne odredbe, imovinsko-pravni položaj Opštine i sudska autonomija jevrejske zajednice u Sarajevu. Tačan tekst sultanovog dekreta bio je reprodukovan najprije u Pinkesu a zatim u knjizi dr Morica Levija »Die Sephardim in Bosnien«, na strani 67-71. Funkciju poglavara Opštine vrši o je od 1839. do 1849. Godine 1849. adselio se u Jerusalim, gdje je umro 1864.
RAV (NADRABIN) BENJAMIM DANON spada u onih deset najuglednijih Jevreja pritvo¬renih i ucijenjenih od Mehmed Ruždi paše (1819). On se u pritvoru zavjetovao da će odseliti li Jerusalim ako ostane živ. Iza smrti Rava Moše Perere, Opština ga je izabrala za hahambašu. Međutim an joe tražio da ga se ne pastavi na dužnost vjerskog poglavice jer želi da ode u Palestinu. Pošto ga je narod veoma poštivaa i volio, zahtijevao je ad njega da ostane. Na to se on odlučio da potraži savjet od tadašnjih velikih učenjaka u jevrejstvu: Rabenu Mordehaja Mejuhasa i Rabenu Ašera Kovo, oba iz Soluna. Oni su mu odgovorili da je za jednog rabina veće djelo da ostane sa narodom nego da iseli u Jerusalim. Njegova funkcija nadrabina trajala je od 1849. do 1852.
Poslije smrti Rava Benjamina Danona, niko se nije htio primiti časti hahambaše jer se nije smatrao njegavim dostojnim nasljednikom: iako je bilo mnogo učenih ljudi u Sarajevu. Zato je funkciju rava vršio kolegij rabina, nazvan:
BET-DIN, tj. rabinski sud, sastavljen od tri ugledna rabina: rabian JICHAKA LEVIJA, rabina CADIKA DANONA i rabina AVRAMA LEVIJA. Oni su zajednički vijećali i zajednički odlučivali. BET-DIN je postojao od 185!2. do 1856. Godine 1856. bio je za hahambašu izabran:
RAV ŠIMON HASON iz Monastrra (Bitolj). Na toj časti i dužnosti ostao je samo dvije godine. Dok se nalazio na liječenju i odmoru u Kiseljaku, zadesi ga iznenada smrt i umrije jedne subote. Te iste večeri je prevezen u Sarajevo i tu sahranjen. Usljed smrti koja ga je zadesila u Kiseljaku, narod ga je prozvao Rav de la Kisela (Kiseljački rabin). Djelovao je kao nadrabin od 1856. do 1858.
RAV AVRAM ALEVI bio je joedan od trojice iz Bet-Dina (1852. do 1856). Na toj časti ostao je punih 10 godina na potpuno zadovoljstvo naroda. Odmah poslije smrti njegovog kolege iz Bet-Dina, po imenu rabina Cadika Danona, odlučio se da iseli u Jerusalem, gdje je i umro 1871. godine. Bio je veoma paštovan i voljen, a istovremeno i cijenjen od vlasti, jer ga je tadašnji vezir Osman-paša Topal odlikovao carskim ordenom. Funkciju rava vršio je od 1858. do 1868.
Po smrti Rava Avrama Danona opet se ni jedan od učenih rabina nije htio primiti za hahambašu, pa je ponovo morao biti obrazovan kao i 1852. godine:
BET-DIN, u čijem sastavu su bili: rabin BENCION PINTO, rabin ELIEZER ŠEMTOV PAPO i rabin JUDA JOSEF FINCI. Taj rabinski sud djelovao je od 1868. do 1884.
Za rabina Ham Benciona Pintu i rabina Ham Eliezera Papo zna se da su odselili u Jerusalim. Za rabina Eliezera Pap o poznato je još i to da je izdao, dok je bio u Sarajevu, veoma čitano djelo: DAMASEK ELIEZER (1861). To djelo sadrži propise i odredbe Šulhan Aruha na španjolskom jeziku. Napisao je i izdao zatim djelo JOREDEA. Oba djela štampana su u Beogradu. Objavio je nadalje knjigu: MEŠEK, štampanu u Vilajetskoj štampariji u Sarajevu (1875). Prema dr M. Leviju, izdao je na hebrejskom i španjolskom jeziku religioznu knjigu APE ZUTRE, koja sadrži propise o dužnostima za blagdan Pesaha, poredane po alfabetskom redu. Objavio je manju liturdijsku knjigu TIKUN MODAA 1.)
Neki drugi rabin, po imenu takođe ELIEZER PAPO, ali sin Jichaka, napisao je molitvenik: BET-TEFILA, knjigu dijelom na hebrejskom, a dijelom na španjolskom ladino jeziku (štampana u Beogradu 1860 godine). Osim toga izdao je knjigu na hebrejskom: PELE-JOEC, koju je njegov sin Juda Papo preveo na španjolski ladino jezik. 2)
Ostavši, po odlasku Ram Benciona Pinte i Ram Eliezera Pape, jedini od trojice iz BET-DINA (1868. do 1884), za sarajevskog hahambašu bio je izabran
RAV JUDA JOSEF FINCI. Vršio je dužnost vjerskog poglaviece od 1884. do 1887.
Nakon smrti Rava Jude Josefa Fincija (1887), u časti prvog rabina naslijedio ga je vrlo učeni travnički rabin:
RAV AVRAM ABINUN, koji je odmah po smrti Rava Fincija izabran za novog nadrabina. Rav Avram Abinun odbijao je da postane nad rabin, smatrajući se nedostojnim za tu čast. Zato su se cijeli opštihski odbor ha čelu sa predsjednikom i svi rabini uputili u Travnik da ga zamole da se primi vIsoke dužnosti. Konačno, uvjerivši se da je to zahtjev predstavnika najveće opštine i širokih krugova naroda, prihvatio je tu odgovornu dužnost i odmah s njima došao u Sarajevo. Rav Avram Abinun bio je punih 15 godina nadrabin, od 1887. do 1902. Od naroda veoma cijenjen i poštovan, umro je u svojoj 75-oj godini života.
Poslije smrti ovog popularnog nadrabina, opet se nijedan od tadanjih učenjaka, kojih je bilo više; nije htio primiti dužnosti rava, pa je opštinski odbor bio prinuđen da postavi po treći put
BET-DIN, u sastavu od tri istaknuta rabina - učenjaka, i to: rabina MERKADO AVRAM J. ROMANA, kao Roš Bet Dina, rabina MOŠE MAESTRA, zvanog HAM BOHOR i rabina JEŠUE SALOMA. Treći Bet-Din djelovao je od 1902. do 1917. Po časti izabran kao predsjednik Bet Dina (Roš Bet Din), Ham Merkado Avram Romano, sa titulom koju su nosili sva trojica »AHAHAM AŠALEM«, odluči nakon deset godina da se liseli u Jerusalem. Veoma popularan i poštovan, bio je na dan odlaska ispraćen od ogromne mase naroda. U Jerusalemu je proživio još pune 24 godine, do 1937. uvažavan i cijenjen do svoje smrti među velikim rabinima toga centra jevrejske nauke. Bio je član Bet-Dina i njegov predsjednik od 1902. do 1913.
Tek godine 1917, u toku prvog svjetskog rata, bio je izabran novi nadrabin, ugledni, iako još srazmjerno mlad:
Dr MORIC LEVI, koji je od Sefarada u Bosni bio prvi rabin školovan i promovisan na visokim teološkim studijama u Beču. Dr Moric Levi, poznat je kao autor mnogih naučnih rasprava i istorijskih članaka objavljenih između dva rata u sarajevskim jevrejskim listovima, u almanasima rabina, u godišnjacima, kalendarima i spomenicama. Najviše se pročuo po svojoj knjizi »Die Sephardim in Bosnien«, koju je napisao kao prilog za poznavanje istorije Jevreja Balkanskom poluostrvu,u izdanju Štamparije Daniela A. Kajona, Sarajevo, 1911. Ova knjiga predstavlja za ono vrijeme nesumnjivo značajno naučno djelo, koje d danas može korisno da posluži kao pouzdani izvor za crpljenje podataka o prošlosti Jevreja u Bosni i Hercegovini. Podaci su utoliko dragocjeniji što se zasnivaju na upisima unesenim u opštinski Pinkes iz 1720. godine, a ilustruju prilike i događaje Jevrejske opštine u Sarajevu kroz punih 200 godina, sa navodima o rabinima, osnivanju Opštine, statutima, gradnjli hrama, nošnji, kulturno-političkom i pravnom položaju Jevreja i njihovom odnosu prema vlastima za vrijeme Turske. U knjizi se mogu naći dragocjeni podaci o trgovinskim i privrednim vezama, istaknutim javnim jevrejskim radnicima toga vremena, uz dragocjene priloge i materijal o jevrejskim apotekama i ljekarima itd. itd. Knjiga je pisana vrlo studiozno i konciznim stilom. Zahvaljujući upravo njoj, u stanju smo da nakon katastrofe jevrejske zajednice u BiH u drugom svjetskom ratu, u kojem su uništeni biblioteka, sva arhiva i dokumentacija iz prošlih vremena, crpimo dragocjenu građu o prošlosti bosanskih Jevreja.
Dr Moric Levi bio je na dužnosti nadrabina u Sarajevu pune 24 godine. Nakon okupacije Sarajeva od strane Nijemaca, odveden je u koncentracioni logor u Grac (Austrija), gdje je teško mučen i oslijepljen umro 1942. godine. Vršio je dužnost nadrabina od 1917. do 1941. godine.
U Sarajevu su bili poznati slijedeći rabini AHAHAM AŠALEM MOŠE NISIM PAPO, AHAHAM AŠALEM CADIK MORDEHAJ KONFORTE i AHAHAM AŠALEM JOSEF JAHIEL FINCI.
Zbog njihovih zasluga treba spomenuti:
HAM AVRAMA KAPONA. Kapon je bio izdavač, urednik i pisac većine članaka »LA ALBORADA«, književnog informativnog časopisa koji je u Sarajevu izlazio svega devet mjeseci (1900. do 1901) Važio je kao priznati učenjak, pdsac i pjesnik. Izabran je bio za. rabina u modernoj sinagozi zvanoj »IL KAL DI LOS MODERNOS« i unosio u liturgiju mnogo reformi i novosti. Organizovao je prvi sinagogalni hor u Sarajevu. Bio je i vrstan propovjednik, koga je omladina rado slušala.
HAM MOŠE MAESTRO, zvanog HAM BOHOR. Taj mudri i opštepoštovani rabin bio je doživotni predsjednik Dobrotvornog društva »EZRAT JETOMIN«. Uz rabina Ham Ješu Saloma najzaslužniji je za ograđivanje jevrejskog groblja u Kovačićima.
Aškenaski rabini
Od aškenaskih rabina koji su djelovali u Sarajevu treba spomenuti: RABIN BERNHARD BUCHVALD, koji je funkciju rabina vršio od 1885. do 1896.
RABIN Dr N. FUNK, koji je bio izabran za rabina 1896, a funkciju rabina vršio svega dvije godine, od 1896. do 1898.
NADRABIN Dr SAMUEL VESEL, svršeni teolog i dobar poznavalac talmudskih nauka i istorije, koji je 1902. godine unaprijeđen za nad rabina priiikom osvećenja novog aškenaskog hrama. U funkciji rabina i nadrabina ostao je skoro punih 30 godina. Bio je član vjerskog suda zajedno sa sefardskim rabinima, za aškenaske slučajeve. Kao priznati propovjednik bio je veoma poštovan i cijenjen. Istakao se člancima u almanahu rabina Jugoslavije, u jevrejskoj štampi Sarajeva, Beograda i Zagreba. Njegovi članci bili su pretežno filozofsko-moralne sadržine. Kao rabin i nadrabin djelovao je u Sarajevu od 1898. do 1928. godine.
NADRABIN Dr HINKO URBAH isticao se kao ozbiljan učenjak. Pisao je studije i članke i uživao nepodijeljeno poštovanje svoje Opštine. U funkciji nadrabina bio je od 1928, do 1941. godine.
1) U pogledu mjesta štampanja jevrejskih knjiga i knjiga jevrejskih autora iz Sarajeva, poznato je da je najveći broj njih štampan u Italiji u mjestima: Livorno i Venecija. Godine 1837. beogradski Jevreji osnovali su svoju iitarnpariju, u kojoj je štampan priličan broj primjeraka ZOARIM i TlKUMIM. Sarajevski Jevreji uspijevaju istom po osnivanju Vilajetske štamparije da u njoj štampaju po koje djelo. Prvo štampano djelo u toj štampariji ie MESEK BITI od Ham Eliezera Papo. U periodu izmedu dva svjetska rata u Sarajevu je postojalo više štamparija, a uoči drugog svjetskog rata bilo je 5 štamparija koje su raspolagale slovima jevrejskim kvadratastim i slovima zvanim raši za štampanje jevrejskih knjiga.
2) Uporedi od dr Samuela Pinte: »Prosvjetne prilike bosanskih Jevreja pod turskom vladavinom«. Jevrejski almanah 1955/56. Izdanje Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd:
Vidi još i: Dr Isak Alkalaj, Vrhovni rabin u Beogradu: »Jevrejske knjige štampane u Beogradu«. Jevrejski almanah za godinu 5686-1925/1926, Izdanje Saveza rabina Jugoslavije, Bgd.