Prof. Dr. Mustafa Imamović
POLOŽAJ JEVREJA U SRBIJI I KRALJEVINI JUGOSLAVIJI
Sefarad 92
Jevreji su narod koji je vjerovatno, kako reče jedan pisac, sve doživio i svega se dobro sjeća. To je ujedno narod koji se od drugog stoljeća prije nove ere raselio po brojnim svetskim prostranstvima. Još je grčki geograf Strabon (63. p.n.e. - 19. n.e.) pisao: "Jevreji se naseljavaju po skoro svim gradovima i na celom svetu nije lako naći mesto gde nema predstavnika toga plemena." Sami se Jevreji, općenito dijele na Aškenaze (uglavnom srednjo i istočno-evropske Jevreje) i Sefarde (Španjolske). Sefardski su Jevreji krajem 15. stoljeća, nakon slavne Rokonkviste protjerani iz katoličke Španjolske, te kao izbjeglice stigli u razne dijelove Osmanskog Carstva. Padom Granade 1492, posljednjeg arapsko - islamskog uporišta na Pirinejskom poluostrvu, "sjaj židovstva je zatamnio, njegov ponos je ponižen, a čvrst stup na koji se do sada oslanjao bio je srušen". Putovanje i selidba progonjenih "do sigurnih i mirnih obitavališta bijahu žalosni, pogotovo kad se pomisli na poniženje i ruglo, koje je često gore od smrti. Najsretniji su bili još oni, što dostigoše granice Turske. Sultan Rajezit II iskazao se prema židovima vladarem, koji imade mnogo osjećanja čovječnosti. Izdao je poglavnicama svojih evropskih pokrajina zapovjed da izgnanike ne vraćaju nego da ih najprijaznije prime".
Tako se "tisuće emigranata naseliše po Turskoj". Glavnina je izgnanika došla u Solun i Istanbul, zatim Bosnu i Makedoniju, o čemu do danas svjedoče brojni tragovi. Jedan se manji dio naselio po gradovima južne, tj. desne obale Dunava, pa tako i u Beogradu i drugim gradovima Beogradskog pašaluka, jezgra današnje Srbije.
Dok im je Evropa uskraćivala pravo na život, našli su ga u jednom svijetu s kojim su prije živjeli u stoljetnoj simbiozi. Sa vremenom doba balkanskog nacionalizma, od početka XIX stoljeća, Jevrejima se i na prostoru nekadašnjeg Osmanskog Carstva dešava dijelom njihova srednjevjekovna evropska sudbina. Tako je nakon što su srpski ustanci januara 1807. ušli u Beograd, Praviteljstvušći je sovjet srbski među svojim prvim odlukama naredio protjerivanje Jevreja iz grada "radi sprečavanja konkurencije srpskim trgovcima". Tako je nekoliko stotina beogradskih Jevreja protjerano na tadašnju austrijsku stranu, u susjedni Srem i Banat.
Povratkom osmanske vlasti oktobra 1813., odnosno uspostavom dvojne tursko - srpske vlasti 1815, Jevreji se postepeno vraćaju u Beogradski pašaluk. Tako prve "konskripcije" u Autonomnoj Kneževini Srbiji, odnosno popis stanovništva 1834. bilježi ijedan broj Jevreja. Te su godine u Beogradu popisane oko 150 jevrejskih porodica, medu kojima su bile: Konfino, Baruh, Levi, Pizanto, Muntialj, Suzi, Koen, Finci, Hario, Almuzlino, Zunam, Pinto, Kalderon, Alkalaj, Dareo, Azriel, Sivi, Talvi, Boton, Albahari, Ruso, Mevorah, Maca, Salomon, Kandžafer, Amodaj, Lezera, David, Atijas, Bimbasa, Demajo, Hazan, Haim, Bohor, Delindo, Sinaj, Medina, Hakanel, Kampoza, Ozer, Pardo, Maorizo, Elias, Asiel, Debuton, Sintura, Pijade, Farhij, Katalan, Gabaj, Maestra, Mandil, Minasi, Karaoglan i drugi.
Njihov su položaj srpske vlasti u svakom pogledu otežavale. Zbog toga su mnogi Jevreji 1862. prešli u Zemun, a mnogi drugi, zajedno sa užičkim i šabačkim Muslimanima odselili u Bosnu. U literaturi je već konstatirano da su Jevreji u Autonomnoj Kneževini Srbiji "potpuno izolovano živeli". Neki su kako bi se prikrili često svom prezimenu dodavali "vić" (Avram Janković, David Anđelković itd.), ili su prelazili na pravoslavlje (Emil Klajn i dr.).
Mada malobrojni Jevreji su ipak sve do drugog svjetskog rata davali poseban kolorit starom beogradskom kvartu Dorćolu gdje su u dvije ulice uglavnom živjeli. Slično je bilo i u Šapcu gdje su 1865. bili izloženi svojevrsnom progonu. Nakon toga su velike sile prisilile kneza Mihaila Obrenovića da ukine odredbe o zabrani naseljavanja Jevreja u unutrašnjost zemlje.
Može se reći da je uz Rumuniju, nastalu 1859. ujedinjenjem Moldavske i Vlaške, skoro tokom cijelog XIX stoljeća Srbija bila druga zemlja antijevrejstva. Poznato je da su vojvođanski radikali Jaše Tomića bili "prva moderna politička stranka koja se bazirala i na antisemitizmu". Takva diskriminacija nije ostala neprimjećena od evropskih jevrejskih organizacija. U evropskoj su istoriji Jevreji prvi put emancipirani u Francuskoj za vrijeme revolucije, kada je Narodna skupština septembra 1791. donijela zakon kojim je oko 50.000 francuskih Jevreja dobilo slobodu. Napoleon je nakon toga u svim osvojenim evropskim zemljama sproveo građansku i političku emancipaciju Jevreja. Nakon njegovog pada neke su zemlje poništile te odredbe, pa je tako u Pruskoj već 1816, naredbom Ministarstva unutrašnjih poslova uskraćeno Jevrejima vršenje javnih funkcija. Tokom revolucije 1848. sprovedena je građansko - politička emancipacija Jevreja u skoro svim evropskim zemljama osim carske Rusije i djelom Habsburške Carevine.
Da bi se jevrejska emancipacija do kraja sprovela, osnovao je 1860god. tadašnji francuski ministar pravde Alliai Cremieux "Opću izraelsku alijansu" (Alliaince Israelite Universelle) koja se borila za građanska prava Jevreja u evropskim zemljama. Upravo je ova Alijansa uputila žalbu Berlinskom kongresu 1878. zbog diskriminacije Jevreja u Srbiji. "
Berlinski su kongres na zahtjev Austro - Ugarske sazvale velike evropske sile (uz pomenutu Austro - Ugarsku, Francuska, Italija, Njemačka, V. Britanija te Osmanska Carevina i Rusija), 13. juna 1878. u cilju revizije iznuđenog Sanstefanskog mira. Srbija je odlukom Berlinskog kongresa od Autonomne Kneževine i vazalne države Osmanskog Carstva postala samostalnom državom, uz znatno teritorijalno proširenje, dobivši četiri okruga, niski, toplički, pirotski i vranjski. To priznanje nije bilo bezuslovno. Velike su sile obavezale Srbiju da izgradi željezničku prugu Beograd - Niš, da dopusti korištenje svog zemljišta za regulacione radove na Đerdapu, te da na prvom mjestu garantira građanska prava i potpunu jednakost svim svojim podanicima bez obzira na vjeroispovijest.
U tom se smislu u članu u XXXIV Berlinskog ugovora izričito kaže, da "visoke ugovarajuće strane priznaju Kneževini Srbiji nezavisnost vezujući je za uslove koji su izloženi u sledećem članku". Taj je, naravno sljedeći članak bio XXXV, u kojem je izričito stajalo da se "u Srbiji neće moći nikome razlika u veri i veroispovesti protivstaviti kao uzrok da bude isključen, ili da je nesposoban za uživanje građanskih i političkih prava, da ne bude primljen u javne službe, zvanja i časti, ili da ne vrši razne zanate i industrije ma u kom mestu to bilo. Sloboda i javno vršenje crkvenih obreda biće ujamčeni svim srpskim građanima, kao i strancima i nikakva smetnja neće se moći činiti hijerarhijskom uređenju raznih veroispovedi, niti odnosima njihovim sa crkvenim starešinama svojim.
Tako su Jevreji u Srbiji diktatom i kontrolom međunarodne zajednice dobili svoja građanska i politička prava. Neposredno prije ovih odluka, prema podacima iz 1874, u cijeloj je Autonomnoj Kneževini Srbiji živjelo svega 1754 Jevreja, prema, primjera radi 2492 katolika i čak 6176 muslimana, različitog etničkog porijekla. Istovremeno je samo u Nišu, koji je još tada bio pod osmansko - turskom vlašću živjelo 1706 Jevreja, u Pirotu 360 itd.
Nakon Berlinskog Kongresa i njegovih navedenih odluka, broj Jevreja u Srbiji blago se povećava. Tako ih prema popisu iz 1889g, primjera radi u Beogradu živjelo 2599. Popis iz 1895g. u glavnom srpskom gradu bilježi 3099 "mojsijevaca", a 1910. već 4192 osoba koje tu vjeru ispovjedaju.
Ali i pored zakonskog priznanja Jevreji još dugo vremena nisu imali povjerenja u srpske vlasti. List "Beogradski dnevnik" štampao je 7. maja 1883. članak naslovljen "Emigracija Jevreja". Tu je rečeno, da će po sigurnom saznanju lista, "ovih dana u našu prestonicu prispeti izvjesno Jevrejsko društvo , da povede sve one Jevreje u Jerusalim koji to budu hteli, davajući im putni trošak i preporuku za tamo da bi se mogli nastaniti. Preseljenici dobiće tamo nužnu zemlju i sve potrebe koje su nužne jednom zemljodelcu". Nema izvjesnih podataka kakav je bio odziv beogradskih Jevreja na ovu misiju. Tako su Beograd i Srbija, što se Jevreja tiče dočekali prvi svjetski rat 1914-1918, te stvaranje prve zajedničke jugoslavenske države, Kraljevine SHS. Stvaranjem te države našli su se u okviru istih granica "Jevreji Srbije i onih jugoslovenskih zemalja koje su dotle bile u sastavu Austro - Ugarske. Među njima je bilo dosta razlika po poreklu, jeziku, kulturi, tradicijama, pa i socijalnoj strukturi".
Prabivša Jugoslavija, kao država, za razliku od nekih drugih zemalja srednje i istočne Evrope, nikada nije imala brojno jevrejsko stanovništvo, pa ni iracionalne probleme u vezi s tim kao neke druge zemlje pomenutih djeliova Evrope. Prema prvom popisu stanovništva Kraljevine SHS iz 1921. g. na njenom je teritoriju živjelo 64.159 Jevreja. Sama je država kao takva imala malo više od dvanaest miliona stanovnika. Deset godina kasnije, na dan 31. marta 1931, prema drugom i posljednjem službenom popisu stanovništva na tlu Kraljevine Jugoslavije živjelo je 68.195 Jevreja.
Prema nekim procjenama koje se "mogu smatrati pouzdanima", u Jugoslaviji je neposredno pred II svjetski rat 1939-1940 živjelo 71.000 Jevreja,među kojima je već bilo do pet hiljada izbjeglica iz Njemačke,Austrije i Čehoslovačke. Bilo ih je u svim krajevima, osim Crne Gore i Slovenije, "gde je bilo svega nekoliko desetina duša". Tri četvrtine svih jugoslovenskih Jevreja živjelo je u samo jedanaest gradova:Sarajevu, Subotici,Senti, Beogradu, Novom Sadu, Bitolju, Skoplju, Osijeku, Zemunu, Zagrebu i Velikom Bečkereku (Zrenjaninu). Po profesionalnoj i socijalnoj strukturi upravo je 1939-40. zabilježeno da je među Jevrejima bilo 2000 zanatlija , 5000 trgovaca , 550 liječnika , 350 advokata, 170 inžinjera, 100 apotekara, 60 veterinara, 130 učitelja i profesora, 350 rabina i drugih vjerskih službenika , 120 bankara i sarafa (mjenjača novca), 500 državnih i drugih službenika, 4200 privatnih činovnika, 1300 trgovačkih zastupnika i putnika, 300 industrijskih radnika, 130 poljoprivrednika i oko 700 ostalih zanimanja.
Prvi poslijeratni popis obavljen 15. marta 1948. registrirao je u FNRJ svega 6853 Jevreja. Prilike tog destkovanja su poznate, pa ih nema potrebe ovdje posebno eksplicirati. Nasuprot ovom službenom podatku jevrejski izvori tvrde da se je po završetku rata u zemlji okupilo 13.500 Jevreja. Među upravo navedenim podacima u godini je 1931., od 68.195 Jevreja bilo 39.010 Aškenaza, 26.168 Sefarda i 3227 tzv. ortodoksnih. Iz svega se navedenog egzaktno vidi da su većinu jevrejskog stanovništva u novoj državi činili oni Jevreji koji su do tzv. ujedinjenja 1918. živjeli u krajevima sjeverno od Save i Dunava. Jevreji su, prema tome, poslije duže ili kraće borbe izvojevali za sebe građansku emancipaciju u svim krajevima koji su 1918. ušli u sastav Kraljevine SHS, odnosno kasnije Jugoslavije, sa Srbijom kao njenim stožerom i stvarnim nosiocem vlasti. Odmah poslije ujedinjenja 1918., crkveno je školska jevrejska opština u Beogradu predložila da se sve jevrejske općine u Kraljevini SHS ujedine u jedan Savez, koji bi olakšao odnose sa državom i osigurao da se sva vjerska i druga pitanja Jevreja jedinstveno reguliraju u cijeloj zemlji. Na kongresu svih jevrejskih općina, održanom u Osijeku, 1-2 jula 1919. osnovan je Savez jevrejskih veroispovednih opština.
Za prvog je predsjednika izabran dr Hugo Spitzer, advokat iz Osijeka.
Vrhovni rabinat kao najviše duhovno tijelo Jevreja u Kraljevini SHS osnovan je 1923. g. Za vrhovnog rabina izabran je dr Isak Alkalaj iz Beograda, koji je istovremeno bio i predsjednik Saveza rabina Kraljevine SHS.
Prije šestojanuarske diktature 1929. država se nije skoro uopće mješala u život i rad jevrejskih vjerskih općina. Svaka je općina donosila sama svoj statut, pa njihova unutarnja organizacija nije bila jedinstveno sprovedena. Najvažnija državna intervencija odnosila se na ograničavanje prava dovođenja vjerskih službenika stranog državljanstva. Ministarstvo vjera uputilo je 10. februara 1926. akt Predsjedništvu Saveza jevrejskih vjeroispovjednih općina, sa zahtjevom da se općinama zabrani da natječaje za vjerske službenike raspisuju po stranim novinama i da prije svega u službu primaju državljane Kraljevine SHS. Strani se državljani mogu primiti samo ako je nemoguće naći odgovarajuće lice među Jevrejima iz zemlje. Zakon o vjerskoj zajednici Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji donijet je 14. decembra 1929.g. Osnovana je karakteristika ovog zakona da ne određuje samo odnos države prema vjerskoj zajednici, nego propisuje unutrašnje uređenje Jevrejske vjerske zajednice i ukida tradicionalnu samoupravnost jevrejskih vjeroispovjednih općina.
Organizacija Jevrejske vjerske zajednice bila je vrlo jednostavna. Osnov cjelokupne vjerske organizacije predstavlja općina. Jedini viši oblik organizacije su savezi i udruženja općina. Jevrejska je vjerska općina vrlo stara ustanova. Više od 25 stoljeća Jevreji su održavali svoju općinsku autonomiju sa različitim stepenom spoljne nezavisnosti i unutarnje vlasti. U srednjem vijeku Jevreji su natjerani u izolaciju, pa je njihov cjelokupni duhovni, a dobrim djelom i materijalni život tekao u okviru općine. Općina je imala vjersku i sudsku vlast, vršila je prosvjetnu i kulturnu funkciju, itd.
Kako je francuska revolucija donijela Jevrejima građansku emancipaciju, to su se javile tendencije da se autonomija jevrejskih općina ograniči na čisto vjerske poslove. Nasuprot tome, zbog jačanja antisemitizma krajem XIX stoljeća, jevrejski su nacionalisti zahtjevali da se općina organizira kao "narodna općina", tj. ćelija posebne jevrejske nacionalne organizacije. U suštini većina općina, bez obzira na postojanje građanske jednakosti u nekim zemljama, nastavila je da radi u skladu sa svojim tradicijama. Vremenom su općine izgubile sudsku i školsku vlast, ali su i dalje ostale nosioci vjerskog i kulturnog rada, sve češće pod kontrolom države. Državna kontrola ostvarena je pruskim zakonima iz 1847. i 1876. g. Slično je postupio i austrijski zakon od 1890. Poslije I svjetskog rata, Poljska je 1927. donijela najpotpuniji zakon o jevrejskim vjeroispovjednim općinama. Navedeni zakon o Jevrejskoj vjerskoj zajednici od 14. decembra 1929. propisao je članom drugim, trećim i petim, da su pripadnici vjerske zajednice Jevreja "organizovani po veroispovednim opštinama koje imaju zadatak da se brinu za verske i kulturne potrebe svojih članova". Općine su "samoupravna tela koja samostalno upravljaju svojim versko-upravnim i dobrotvornim ustanovama, kao i verskom imovinom i verskim fondovima, a pod vrhovnim nadzorom države". U praksi je samoupravnost općina bila veoma ograničena. Zakon je predvidio da općine mjesto statuta donose svoja pravila koja potvrđuje ministar pravde. Zavisnost općina od države ogledala se i u tome, što je ministar pravde donosio odluku o osnivanju, izdvajanju, spajanju i ukidanju pojedinih općina.
U općini postoje vjersko - samoupravni u duhovni organi. Vjersko samoupravni organi su:
1. općinska uprava i 2. općinski odbor. Ove organe bira općinski zbor na tri godine. Funkcije su počasne i besplatne. Duhovni organ u općini je općinski rabin. U većim općinama može djelovati više rabina, od kojih je jedan među njima glavni (rav hakolel). Rabin je virilni član općinskog odbora kada se raspravljaju vjerska pitanja, dok je u ortodoksnim općinama stalni virilni član.
Osnovni izvor općinskih prihoda su razne takse i prinosi. Zakon je članom 12. odredio da su "svi Jevreji oba pola, koji imaju svoju imovinu ili prihod kao i oni koji su sposobni za samostalnu privredu, dužni plaćati sve vrste verskih prinosa i dažbina za pokriće potreba svoje veroispovedne opštine i njenih ustanova". Utvrđivanje prinosa vršila je Komisija za razrez glavnog općinskog prinosa, koju je sačinjavalo sedam članova sa mandatom od godinu dana. Vjerski prinos sakupljali su općinski organi, a ne državni, kao što je bio slučaj kod ostalih vjerskih zajednica. Država je samo mogla dati svoju administrativnu pomoć za sakupljanje prinosa, ako to neka općina zatraži.
Pred I svjetski rat u pojedinim evropskim zemljama sve su se općine počele ujedinjavati u različite saveze i udruženja jevrejskih vjeroispovjednih opština. U Jugoslaviji je 1929. postojalo ukupno 114 jevrejskih vjeroispovjednih općina. Od toga je bilo 70 aškenaskih, a 38 sefardskih, dok je postojalo i 6 "ortodoksnih" općina.
Poslije francuske revolucije javio se među Jevrejima reformistički pokret koji je vodio akciju da se izmjeni i osavremeni tradicionalna jevrejska misao i praksa. Reformizam se naročito razvio među Jevrejima u SAD, u drugoj polovini prošlog stoljeća. Prema reformama pojavila se opozicija, koja je u početku istupala beskompromisno protiv svih inovacija u religiji, jeziku, oblačenju, načinu vaspitanja i si. Ove pristalice ortodoksnosti prihvatili su kasnije promjene u odijevanju i domaćem i općem vaspitanju, ograničavajući se kasnije na čuvanje tradicionalnog vjerskog života i strogo poštovanje zakona Shulhan Aruah. Pod uticajem Samsona Raphaela Hirscha, najveći dio ortodoksnog jevrejstva u Njemačkoj i Mađarskoj odvojio se od općina u kojima su reformisti stekli većinu i vlast, te se organizirao u posebne i nezavisne ortodoksne vjeroispovjedne općine. Do 1924. ortodoksne općine u Jugoslaviji bile su u sastavu Saveza vjeroispovjednih općina. Te godine one su osnovale svoje Udruženje ortodoksnih jevrejskih vjeroispovjednih općina Kraljevine SHS sa sjedištem u Senti. Predsjednik Udruženja bio je Moše Deutsch, rabin iz Subotice.
Zakon od 14. decembra 1929. priznao je ortodoksne općine i njihovo Udruženje, koje je i dalje ostalo sastavni dio Saveza vjeroispovjednih općina. Po zakonu, Savez i Udruženje posreduju u službenom saobraćaju između centralnih državnih vlasti i vjeroispovjednih općina i zastupaju ih pred vlastima. Kao i općine tako i Savez i Uduženje imaju status pravnih lica. Vjerska zajednica Jevreja lojalno se držala prema svim režimima u Jugoslaviji između dva svjetska rata. Odatle država nije ni donosila skoro nikakve posebne propise o ovoj vjerskoj zajednici. U političkom se pogledu Jevreji u Jugoslaviji nisu organizirali na konfesionalnoj osnovi. Nije postojala nikakva politička organizacija koja bi imala za cilj da djeluje u unutarnjem političkom životu zemlje.
Sve se u osnovi svodilo na život koji je proizlazio iz općine, Saveza i Udruženja. Kako u općini tako su i u Savezu i Udruženju organi bili dvojaki: vjersko - samoupravni i duhovni. Vjersko - samoupravni organi Saveza i Udruženja bili su Glavni odbor sa predsjedništvima kao izvršnim tijelima. Duhovni su organi Rabinski sinod i vrhovni rabin. Više puta naprijed pomenuti zakon predvidio je dva rabinska sinoda, jedan sastavljen od tri člana koje biraju ortodoksni rabini, te drugi od pet članova biranih iz reda rabina koji pripadaju Savezu. I ortodoksnom sinodu i Sinodu Saveza vjeroispovjednih općina predsjedavao je vrhovni rabin, kao "duhovni poglavar" cjelokupne Vjerske zajednice Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji. Zakon je odredio da je sjedište vrhovnog rabina u Beogradu.
Sve vjerske, vjersko - prosvjetne i druge poslove vodio je Glavni odbor Saveza, odnosno Udruženja. Rabinski su sinodi davali mišljenja odborima o pitanjima vjerskog karaktera. Ukoliko Glavni odbor ne prihvati mišljenje svog sinoda, onda sporni slučaj rješava arbitražna komisija, sastavljena od jednog broja članova Odbora i Sinoda, pod predsjedavanjem vrhovnog rabina. Osim Saveza i Udruženja i njihovih Glavnih odbora i Sinoda, Vjerska zajednica nije imala drugih centralnih institucija. Postojao je još jedino Jevrejski srednji teološki zavod u Sarajevu ("malom Jeruzalemu"). Bila je to priznata školska ustanova u jevrejskom svijetu kojom je upravljao Savez vjeroispovjednih općina. Osnovna je intencija Zakona od 14. decembra 1929. bila da Vjersku zajednicu Jevreja što više veže uz režim, te da ojača položaj duhovnog i svećeničkog elementa na štetu laikata.
Ubrzo je poslije ujedinjenja osnovan Savez cionista u Kraljevini SHS sa sjedištem u Zagrebu. Počasni je predsjednik ovog Saveza bio dr Hugo Špitzer, predsjednik Saveza jevrejskih vjeroispovjednih općina, a radni predsjednik dr David Alkalaj. Djelatnost Saveza cionista bila je okrenuta stvaranju nezavisne jevrejske države u Palestini, što ni u čemu nije pogađalo unutarnje ili spoljne interese jugoslavenskog kraljevskog režima. Cionistička se ideja dugo zasnivala na principima sistema kibuca, kao svojevrsnom socijalističkom konceptu, što je kao misao bilo prilično popularno među jevrejskom omladinom. U godinama neposredno pred II svjetski rat, namjesnički režim kneza Pavla, da bi se približio Njemačkoj, počeo je sprovoditi diskriminaciju prema relativno malobrojnim Jevrejima. Tako se u Jugoslaviji, kao i ranijoj Srbiji, pojavilo "jevrejsko pitanje". Vlada je 5.oktobra 1940. iznenada donijela dvije uredbe diskriminatorskog karaktera. Prva je, Uredba o mjerama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnje sa predmetima ljudske ishrane, a druga Uredba o upisu lica jevrejskog porijekla za učenike univerziteta i drugih visokih, viših i srednjih škola.
O "jevrejskom pitanju" počelo se pisati po štampi i publicistici, čije ekspliciranje izlazi iz domena ovog rada.
Polozaj Jevreja U Srbiji I Kraljevini Jugoslaviji