Ranko Jakovljević
PITANjE ODGOVORNOSTI SLUŽBENIKA NACIONALNE ADMINISTRACIJE OKUPIRANE SRBIJE 1941-1944.
Ratovi kao sredstvo rešavanja društvenih sukoba, na nivou definisanja političkih statusa naroda organizovanih u teritorijalnoj celokupnosti, jedna su od negativnih tekovina civilizacijskog razvoja, za vreme kojih prava građanina bivaju sistematski izlagana kršenju odnosno ugrožavanju. Prema Karlu Šmitu, država sa funkcijom merodavnog političkog jedinstva, koncentrisala je kod sebe ovlašćenja vođenja rata, time i otvorenog raspolaganja životima ljudi, obzirom da ius belli pretpostavlja dispozicije od pripadnika sopstvenog naroda zahtevati spremnost na smrt i na ubijanje ljudi na neprijateljskoj strani, no prevashodni učinak normalne države sastoji se u uspostavljanju mira, sigurnosti i reda- nužnih uslova za važenje pravnih normi uopšte - « pošto svaka norma pretpostavlja normalnu situaciju i nijedna norma ne može imati važenja za situaciju koja nema taj kvalifikativ » (1). U ratnim dejstvima minulih stoleća, to je činjeno na način da je doveden u pitanje opstanak univerzalnih ljudskih vrednosti, posmatrano u kontekstu planova o brisanju sa istorijske pozornice čitavih nacija ili etničkih grupa.
Raznorodni modaliteti galskih holokausta, poznatih nam iz spisa Gaja Julija Cezara (2) po praktikovanim spaljivanjima svih pripadnika protivničkog plemena, u savremenim uslovima multiplikovani do stravičnih razmera sprovođenjem u delo Hitlerove politike istrebljenja pripadnika «niže rase», uslovili su odlučan stav međunarodne zajednice po pitanju sankcionisanja zločinačkog ponašanja kroz institucionalizovanje individualne odgovornosti za takve vrste zločina. Londonska deklaracija savezničkih zemalja od 13.januara 1942. godine, o kažnjavanju za zločine na okupiranim područjima, Deklaracija Moskovske konferencije od 1.oktobra 1943.godine i konačno, Londonski sporazum od 8.avgusta 1945, o osnivanju Međunarodnog vojnog suda, nadležnog za odlučivanje o odgovornosti za zločine protiv mira, ratne zločine i zločine protiv čovečnosti, finalizovali su postavljanje temelja sankcionisanju ponašanja ugrožavajućeg po ljudski rod i dostignute kulturne vrednosti u celini. Statutom ovog suda precizirano je da pojam ratnog zločina uključuje ubistvo, zlostavljanje ili deportaciju na robovski rad ili za bilo koju drugu svrhu, civilnog stanovništva okupiranog područja, te pljačkanje javne i privatne imovine. Zločinom protiv čovečnosti definisano je ubijanje, istrebljenje, porobljavanje, deportacija i ostala nečovečna dela počinjena prema bilo kom delu stanovništva pre ili za vreme rata, uključujući progone iz političkih, rasnih ili verskih razloga, počinjene u izvršenju nekog zločina koji spada u nadležnost Suda ili u vezi s njime, bez obzira da li to predstavlja povredu domaćeg zakona zemlje u kojoj je delo počinjeno. Vođe, organizatori, podstrekači i učesnici u postavljanju ili izvršenju zajedničkog plana ili zavere da se učini bilo koji od ovih zločina, odgovorni su za sva dela što su ih bilo koje osobe počinile u ostvarenju tog plana (3). Sporazumu Francuske, SAD, SSSR i Velike Britanije, Jugoslavija je pristupila 29.septembra 1945.godine.
GRANICE ZAKONA
Nacionalna zakonodavstva zemalja oslobođenih od okupacije Nemačke i njenih saveznika u Drugom svetskom ratu, ugradila su u sopstvene pravne sisteme odgovornost za ratne zločine, zločine protiv mira i čovečnosti. Tako je, u smislu odredaba Zakona o krivičnim delima protiv naroda i države i Zakona o zabrani izazivanja nacionalne, rasne i verske mržnje i razdora, Vojno veće Vrhovnog suda FNRJ između 10.juna i 11.jula 1946, sudilo grupi od dvadesetak lica, od kojih su veći broj činili članovi izbegličke kraljevske vlade, u odsustvu, između ostalog i zato što su: - « u toku narodnooslobodilačke borbe koju su narodi Jugoslavije od 1941. do 1945. u odbrani svoje slobode i nezavisnosti i za svoj opstanak vodili protiv hitlerovske Nemačke, fašističke Italije i njihovih satelita, stupili i za sve vreme rata i neprijateljske okupacije održavali političku i vojnu saradnju sa okupatorom radi zajedničkog ugušivanja opštenarodnog ustanka i podržavanja okupacije kako bi uz pomoć okupatora uspostavili režim protivnarodne diktature i nacionalnog ugnjetavanja, te su na taj način u najsudbonosnijem razdoblju istorije naroda Jugoslavije izvršili zločin izdaje naroda; - što su zajedno sa okupatorom u ostvarivanju imperijalističkog plana okupatora o porobljavanju i istrebeljenju naroda Jugoslavije, organizovali, naređivali ili podstrekavali na izvršenje nebrojanih zločina nad narodom: ubijanje i predavanje ranjenika okupatoru, masovna ubistva i pokolje, hapšenja, mučenja, odvođenja u koncentracione logore i na prinudni rad u korist okupatora, prinudnu mobilizaciju, paljevine, pljačku i uništavanje javne i privatne imovine, silovanja i druge ratne zločine, usled čega nose odgovornost za smrt i stradanja stotina hiljada ljudi, žena i dece» (4).
U obrazloženju presude, u sklopu ključnih argumenata za krivicu optuženih, sud konstatujući da je «izričući presudu bio veran tumač narodnih osećaja, pravde i pravičnosti», odbacuje odbranu okrivljenih da su stupili u službu okupatora ne bi li spasili srpski narod od represalija i istrebljenja, obzirom da nalazi kako su ovi «za vreme okupacije, služeći okupatoru, radili na održavanju sistema okupacije, na gušenju oslobodilačkog ustanka i da su radeći tako izvršili mnogobrojne ratne zločine kao organizatori, naredbodavci ili podstrekači» (5).
Ostavljajući po strani brojne dileme otvorene procesom od 10.6.1946, poput onih o opravdanosti primene instituta komandne odgovornosti, jer daleko prevazilaze okvire zadate teme, ukazujući da izuzetan značaj za sagledavanje lica i naličja pravde na ovim prostorima u periodu direktno nadovezanom na vreme okupacije, no jednim delom i istovremeno sa njom, na tzv. privremeno zaposednutim teritorijama od strane Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i narodnooslobodilačkih odbora, kao samoproklamovanih organa vlasti u nekim delovima Srbije, ima nesprovođenje procedure utvrđivanja odgovornosti osoba koje su, takođe «u ime naroda» donosile, pre i posle ove presude, odluke na licu mesta o streljanjima tzv «narodnih neprijatelja» bez bilo kakvog sudskog postupka i prava na odbranu, što inače nije bila specijalnost samo komunističkih vlasti, budući da je u Francuskoj po istom kriterijumu i na sličan način izvršena egzekucija bez suđenja nad desetak hiljada ljudi osumnjičenih za kolaboraciju sa Nemcima (6), dalja razmatranja zakonitosti postupanja službenika domaće administracije pod nemačkom okupacijom, odnosno pitanje pravnog osnova delovanja srpskih organa uprave na okupiranom području, treba bazirati na međunarodno-pravoj regulativi, počev od Haške konvencije o zakonima i običajima rata na kopnu, iz 1907. godine, sa Pravilnikom o ratovanju na kopnu, čije odredbe su proizvodile obavezujuće dejstvo i kao usvojeni međunarodni običaji (7). U doba haških mirovnih konferencija, naglašava Konstantin Obradović, rat je ne samo dopušteno sredstvo rešavanja međunarodnih sporova, već i legalan čin države u skladu s međunarodnim pravom, s tim da se jedna od svrha kodifikacije ratnog prava sastoji u ograničavanju nepotrebnog i nerazumnog razaranja i uništenja dobara ili ljudskih života, naročito civilnog stanovništva koje u ratu ne učestvuje, nastojanjem usklađivanja dva vanpravna elementa- vojne potrebe i zahteva humanosti; kada se vojna potreba zadovolji, zabranjuje se sve što bi išlo mimo te nužnosti i bilo u suprotnosti sa zahtevima čovečnosti, a pojedinac je zaštićen u meri u kojoj zahtevi vojne potrebe to dopuštaju (8).
Saglasno odredbi člana 43. Haškog pravilnika, prva je dužnost okupatora preduzeti sve mere koje zavise od njega da, po mogućnosti uspostavi i održi javni red i život, i to uz poštovanje domaćih zakona, ako u tome nije apsolutno sprečen. Kako je okupacija privremenog karaktera, sa značenjem prelaznog stanja vršenja faktičke vlasti na zaposednutom području do okončanja rata, sledi da je funkcionisanje Nedićeve uprave u Srbiji imalo osnova u činjenici da kraljevska izbeglička vlada, prema normama međunarodnog prava, i dalje zastupa interese naroda (9). Iz ovoga se može izvesti zaključak da, samo po sebi, vršenje policijsko-upravnih ovlašćenja na području Srbije, ne čini osnovu za smatranje bilo kog državnog činovnika krivim za delo izdaje ili ratni zločin, kako se to inače uzima izvesnim u ranije citiranoj presudi Vrhovnog suda FNRJ, izrečenoj 15.7.1946. godine, kroz kvalifikaciju da su optuženi « za vreme okupacije, služeći okupatoru, radili na održavanju sistema okupacije». Pri tom se podrazumeva, kod okolnosti da okupacija nije aneksija i, za razliku od druge, ne povlači nikavu promenu suverenosti, kao što to francuski pravnik Marsel Moa ukazuje, dužnost službenika domaće administracije da izbegavaju raditi u korist okupatora, a problem dopuštenosti saradnje s neprijateljem tek u nužnim situacijama omeđen je nastojanjem zaštite svojih sugrađana i, kao «krajnje delikatno», zavisi više od savesti nego od prava (10).
DVA LICA PRAVDE
Imajući u vidu nedopuštenost izmene zakonodavstva okupirane države od strane okupatora, izuzev ukoliko suprotno ponašanje bezuslovno iziskuju ratni razlozi, što pak ne dovodi u pitanje njegovo pravo donošenja akata pozivom na postojeće propise okupirane države, ukoliko je u interesu stanovništva i funkcionisanja uprave, Naredba vojnog zapovednika Srbije od 30.maja 1941, izdata po odobrenju glavnokomandujućeg nemačke okupacione vojske, o Jevrejima i Ciganima, svrstava se u očite primere ponašanja protivnog pravilima međunarodnog ratnog prava. Nemački vojni zapovednik Srbije 30.maja 1941. propisao je akt o obavezi Jevreja da se u roku od dve nedelje prijave srpskim policijskim vlastima, na čijem području imaju mesto stanovanja ili se tu privremeno nalaze, kako bi se uveli u spiskove Jevreja. Protivno odredbi člana 46. Haških pravila o zakonima i običajima kopnenog rata, gde se jemči poštovanje časti i prava porodičnih, života pojedinca, privatne svojine, vere i vršenja verskih obreda, Naredba vojnog zapovednika Srbije obiluje segregacionim normama. Nalik rešenju Mletačke republike iz 1496.godine, napuljskom dekretu iz 1540, ili odluci dubrovačkog sinoda od 19.maja 1606. godine, Jevreji su obavezani nositi na levoj ruci žutu traku sa natpisom o nacionalnoj i verskoj pripadnosti; ne mogu biti javni službenici; na ulazima u njihove lekarske i zubne ordinacije mora biti istaknuto jevrejsko poreklo i zabrana lečenja arijevaca i bilo kog drugog lica koje nije Jevrejin. Posebno za njih uveden je prinudni rad «za popravku ratom nastalih šteta». Zabranjeno im je, bez razlike, posećivanje pozorišta, bioskopa, javnih kupatila i manifestacija uopšte. Svako raspolaganje imetkom, besplatno ili uz nagradu, takođe je zabranjeno. Pravni poslovi raspolaganja imovinom jevrejskih privrednih preduzeća posle 5.aprila 1941. godine ništavi su, uz predviđenu mogućnost postavljenja specijalnog komesara- upravitelja. Paragrafima 18-20. Naredbe, Cigani su sa Jevrejima izjednačeni u tretmanu, obavezama. Završnim odredbama uspostavljena je odgovornost srpskih vlasti i kaznene mere za postupanja protivno Naredbi, što je podrazumevalo novčanu kaznu, zatvor, robiju ili smrt (11). Nacisti su «legitimitet» sličnih normi crpli iz tzv «Rasnog ustava», usvojenog na vanrednom zasedanju Nacionalsocijalističke partije u Nirnbergu 15.9.1935. godine, sa okosnicama u Zakonu o pravu na državljanstvo i Zakonu o zaštiti nemačke rase i časti, utemeljenih na gledištima A.Hitlera, uokvirenim govorom iz septembra 1928. u Minhenu: « Kada oslobodimo narod od atmosfere bednog verovanja u ponovno prijateljstvo, razumevanje za svetski mir, Ligu naroda i međunarodnu solidarnost, mi ćemo tada uništiti ove pojmove, jer u svetu postoji samo jedno pravo, a to je pravo sile» (12) . Takva teza činila je okosnicu i Zakona o uspostavljanju profesionalnog činovništva iz 1933. godine, prema čijim normama licima koja nisu bila arijevske rase nije bio dopušten rad u javnim službama.
Nažalost, ni domaće vlasti nisu čekale nemačku okupaciju da bi izrazile svoju privrženost idejama rasne teorije. Vlada Cvetković-Maček tokom 1940. godine donela je urdbe sa zakonskom snagom antisemitskog karaktera: o ograničenju upisa Jevreja na univerzitete, visoke, više i srednje škole; o merama koje se odnose na Jevreje vlasnike radnji za trgovinu proizvodima za ljudsku ishranu; o ograničenju raspolaganja jevrejskom imovinom za preduzeća čiji je kapital potpuno ili delimično jevrejski, te o uvođenju komesara za takva preduzeća. To je bilo povod jugoslovenskoj vladi u izbeglištvu da 1943. godine donese odluku o stavljanju van snage svih antisemitskih mera donesenih do marta 1941. godine (13). Jugoslovenske vlasti, po okončanju Drugog svetskog rata donele su 3.februara 1945. Odluku o ukidanju i nevažnosti svih pravnih propisa donetih od strane okupatora i njegovih pomagača za vreme okupacije i o ukidanju pravnih propisa koji su bili na snazi u času neprijateljske okupacije. Po usvajanju Ustava iz 1946, odluka je pretočena u Zakon o nevažnosti pravnih propisa donetih pre 6. aprila 1941. godine i za vreme neprijateljske okupacije. Ovi akti odnose se i na Naredbu vojnog zapovednika Srbije o Jevrejima, i na na Uredbu Nedićevog ministarskog sveta o pripadanju imovine Jevreja Srbiji.
U cilju sprovođenja u delo nemačke okupacione politike, sadržane i u citiranoj naredbi, pri Upravi grada Beograda, Odeljenju specijalne policije, još aprila 1941. formiran je Odsek za Jevreje i Cigane. Zajednički zadatak nemačke vojne uprave i srpskih policijskih snaga sastojao se u vršenju popisa, nadzora, «smeštaju» u zatvore i logore po Srbiji, što je do polovine 1943, kada je i Odsek specijalne policije za Jevreje i Cigane bio ukinut, rezultiralo činjenicom da je, pored 62.184 Srba, u masovnim streljanjima ubijeno i 13.862 Jevreja (14). Na čelu Odseka nalazio se Jovan P. Nikolić (15). Prema naredbi šefa Beogradske specijalne policije od maja 1941, njegov delokrug ovako je definisan :
«Nikolić Jovan, policijski komesar Uprave Grada Beograda, vršiće opštu kontrolu nad Jevrejima: upisivati ih u registre, voditi kartoteku Jevreja i sređivati kartone, kako Jevreja, tako i jevrejskih radnji. U pogledu određivanja Jevreja na zajedničke radove, dozvoljavanja da mogu obavljati specijalne poslove, odnosno oslobađanja Jevreja od rada zbog starosti ili bolesti, vodiće računa da se striktno izvršavaju postojeća naređenja. Naročito će kontrolisati Jevreje da li se pridržavaju propisa o nošenju jevrejskog znaka, o dozvoli ili zabrani vođenja radnje, o isticanju tabli na jevrejskim radnjama i o stavljanju oznake da je radnja zaplenjena, ako je zaplenjena itd. Staraće se da preduzme sve što treba da se naredbe o Jevrejima najtačnije izvršavaju, pa će u vezi s time svršavati i razne administrativne poslove koji se tiču opšte kontrole nad Jevrejima. Isto tako obavljaće naređenja o kontroli Cigana» (16).
O tome kako je norma pretakana u stvarnost, jedan detalj sadržan je u rezultatu istraživanja B.Božovića : prilikom hvatanja begunaca, trojice Jevreja iz logora kod Topovskih šuma, ovi su od strane pripadnika srpske specijalne policije tučeni i užasno mučeni, da bi ih komesar Jovan Nikolić narednog dana vratio Četvrtom odseku policije (17).
Ono što bi se pak dalo podvesti pod ovlašćenje komesara Nikolića- «starati se da se preduzme sve što treba da se naredbe o Jevrejima najtačnije izvršavaju»- posebno je značajno sagledati kroz prizmu Uredbe Ministarskog Saveta od 26.8.1942. godine, o pripadanju imovine Jevreja Srbiji. Njenim prvim paragrafom utvrđeno je da imovina Jevreja koji su 15.4.1941. godine bili državljani Kraljevine Jugoslavije ili su bili bez državljanstva, ako se nalazi na srpskom području, pripada Srbiji, bez prava ranijih vlasnika na ikavu naknadu. U slučajevima sumnje da li jedna imovina potpada pod udar Uredbe, konačnu odluku, bez prava žalbe, donosio bi ministar finansija (18).
Izvesno je da potonje ponašanje komunističkih vlasti prilikom sprovođenja mera kolektivizacije, podržavljenjem privatnog vlasništva, čini iskorak u odnosu na navedeni Nedićev propis no, ne bi se smela smetnuti s uma frapantna sličnost dveju političkih logika opravdavanja takvih postupanja. Lj.Tadić, jedan od srpskih klasika marksizma, tridesetak godina kasnije- 1975. uneće više svetlosti u srž totalitarističkih ideologija , posezanjem za Marksovom tezom da se pozivanjem na pravo i pravdu ne mogu rešiti problemi koje izaziva kapitalistička eksploatacija i antagonistička priroda klasnog društva: « gde ne odlučuje pravda, odlučuje sila; buržoasko društvo može se ukinuti samo «despotskim posezanjem» u odnose svojine, «eksproprijacijom eksproprijatora» (19).
Na svojevrsni relikt kolektivne krivice nalikuje Odluka AVNOJ-a od 21.11.1944. godine o prelasku u državnu svojinu neprijateljske imovine, o državnoj upravi nad imovinom odsutnih lica i o sekvestru nad imovinom koju su okupatorske vlasti prinudno otuđile (Sl.list DFJ 2/45), 28.6.1946. pretočen u zakonski tekst. time su stvorene osnove prelaska u državnu svojinu imovine državljana Nemačkog Rajha na području Jugoslavije, ali i svojine pripadnika nemačke narodnosti, bez obzira na državljanstvo. Jedini, odnosno dovoljan uslov konfiskacije ležao je u činjenici da je vlasnik pripadnik određene etničke grupe. Slično stanovište zauzela je Potsdamska konferencija saveznika, navodeći da postoji objektivna odgovornost nemačkog naroda za sve zločine nanete od strane nacista. Naznačeni korak dalje u odnosu na konfiskaciju jevrejske imovine u okupiranoj Srbiji tokom Drugog svetskog rata, ogledao bi se u podršci nemačkog naroda,ili bar njegove znatne većine, jednoj politici ubijanja, razaranja i uništavanja drugih naroda. Dilema slične prirode evidentna je i u novijim vremenima, vezano za odgovornost zemalja učesnica sukoba na prostoru bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, počivajuću na gotovo plebiscitarnoj podršci većine njihovih državljana politici koja je kao krajnji ishod imala takođe masovna ubijanja i razaranja sa elementima genocida.
Najviši rukovodioci Beogradske specijalne policije, uključujući Božidara Bećarevića, šefa Četvrtog odseka (za suzbijanje komunističke akcije), Iliju Paranosa, šefa specijalne policije između 5.9.1941. i 4.10.1944, Nikolaja Gubareva, šefa Trećeg odseka (za strance i pograničnu službu) i Jovana Nikolića, šefa sedmog odseka ( za Jevreje i Cigane), pred slom okupacione vlasti u Srbiji, prebegli su u Austriju i Englesku. Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, izuzimajući Jovana Nikolića, proglasila ih je ratnim zločincima, pa su izručeni Jugoslaviji, gde im je tokom 1949.godine suđeno. Nikolić, mada je od engleskih vlasti bio uhapšen skupa sa Paranosom i Bećarevićem, obzirom da nije traženo njegovo izručenje, nastavio je živeti u Engleskoj uprkos činjenicama, kako zapaža B.Božović, « da je od prvih dana okupacije, u svojstvu šefa Sedmog odseka, bio organizator kontrole sprovođenja mera okupacionih vlasti protiv Jevreja i Cigana; održavao svakodnevnu vezu sa Gestapoom, izvršavao njegove naloge, regulisao predaju pronađenih Jevreja Gestapou; posle interniranja Jevreja produžio je da radi protiv njih organizovanjem potraga za onima koji su se prikrili, otkrivanjem jevrejskog porekla onih koji su se pritajili i pronalaženjem ostataka sakrivene jevrejske imovine» (20).
Ne smatramo potrebnim posebno braniti stav kako su uslovi predviđani međunarodnim sporazumima o ekstradiciji komotno dopuštali drugačiji pristup komunističke vlasti u sličnim situacijama, budući da determinisani vršenjem zločina protivno ratnom pravu, radom za Gestapo, oružanom borbom protiv saveznika i političkom saradnjom sa neprijateljem, pogotovo ukoliko se jednako postupanje u jednakim situacijama smatra obavezom u smislu minimuma morala, čine razložnim takva očekivanja pripadnika državne zajednice.
Drugom prilikom, pozivom na bilateralni sporazum od 27.jula 1946.godine, zbog krivičnih dela izdaje odnosno saradanje sa neprijateljem, jugoslovenska vlada zatražila je od francuske vlade ekstradiciju komandanta četničkog korpusa Draže Mihailovića, pukovnika Velimira Piletića, stavljenog na listu ratnih zločinaca- nemačkih kolaboracionista zbog likvidacije osmoro poimenice naznačenih lica, pokolja, sistematskog terora i pljačke privatnih dobara. U postupku pred francuskim sudom Piletić osporava optužbu budući da se ona obrazlaže radnjama izvršenim u ratu, po postojećim jugoslovenskim zakonima, a na osnovu ovlašćenja legalne jugoslovenske vlasti- «Bez obzira na to što je ova vlast smenjena nasilno, legalnost rada,njenog i njenih organa, ne može biti ničim dovedena u pitanje, a kamoli prevratničkim i odbačenim sporazumom Tita i Šubašića (21). Ovo utoliko pre jer se meni posle tog «sporazuma» nikakav čin ne upisuje u greh, niti može imputirati, jer sam pre toga fatalnog dana već bio u sovjetskim rukama» (22).
Odbrana zasnovana na argumentu rada u sklopu ovlašćenja proističućih iz kontinuiteta jednog državnog mehanizma za vreme okupacije nije bila, sama po sebi, odstupnica od odgovornosti, ukoliko bi se ispostavilo da su pojedinačnim radnjama kršena elementarna načela međunarodnog prava, no tokom procesa za utvrđenje osnovanosti zahteva za ekstradiciju pred Apelacionim sudom u Parizu, između 20.jula i 18.oktobra 1948. godine, konstatovan je niz manjkavosti u činjeničnom osnovu navedenom kao potpora proglašenju za ratnog zločinca. Primera radi, za prvog na listi navodno likvidiranih po Piletićevom naređenju, beogradskog profesora Iliju Petrovića, izneti su dokazi da je nastradao u Mathauzenu, što su i jugoslovenske vlasti naknadno potvrdile u posleratnom izdanju njegovog «Englesko-srpskog rečnika», a za neke od spiskom navedenih osoba ispostavilo se da su bile žrtve pristalica partizanskih odreda (23).
Jedan, sa aspekta moralnih nazora, pravednosti i postulata pravne države, krajnje problematičan stav novih jugoslovenskih vlasti, po pitanju navodne pragmatičnosti u sprovođenju kaznene politike prema počiniocima teških krivičnih dela na području Jugoslavije u vreme Drugog svetskog rata, jeste slučaj svojevrsnog «otkupljivanja grehova», neodoljivo nalikujući indulgencijama rimokatoličke crkve. Po svedočenju Dušana Karića, ambasadora SFRJ u penziji, takav slučaj poznat je u odnosu na sinovca feldmaršala Brauhiča- načelnika nemačke Vrhovne komande, poručnika Eberharda fon Brauhiča- šefa službe veze u štabu generala Lera- komandanta balkanske grupacije Jugoistok. Kao što je poznato, Aleksandar fon Ler na suđenju u Beogradu, povodom optužbe da je nastavio sa ratnim vojnim dejstvima i posle kapitulacije Nemačke od 8.maja 1945, izjavio je da do njega uopšte nije dospelo naređenje Nemačke vrhovne komande od 8.maja 1945. o predaji svih nemačkih jedinica. Kako Karić tvrdi, februara 1949. godine u OZNI je saslušavan bivši oficir za telekomunikacije u štabu nemačkog opunomoćenog generala u NDH Gleze fon Horstenaua. On je jugoslovensku službu bezbednosti upoznao sa okolnošću da u jugoslovenskom zarobljeništvu nalazi Eberhard fon Brauhič koji je primio naredbu o kapitulaciji nemačke vojske od 8.maja 1945. godine i propustio da je preda nadređenom generalu Leru. Jugoslovenske vlasti ubrzo su pronašle Brauhiča u logoru u Vršcu i on im je iz postave svoje jegerske kape izvukao i predao original teksta naredbe od 8.maja 1945, primljene preko teleks mašine. Ovom saznanju sledi urgentna ponuda iz Berlina da se za otkup Brauhiča Jugoslaviji preda 100 novih nemačkih kamiona. Posle kraćeg cenkanja, poput scena iz brehtovskih komada, naše vlasti izdejstvovale su kažnjavanje agresora davanjem 150 novih kamiona u zamenu za Eberharda fon Brauhiča. Kako se ispostavilo kasnije, ovaj gest bio je poguban za političku karijeru nekih nemačkih lidera socijaldemokratske provenijencije, obzirom da je Eberhard fon Brauhič, kao finansijski rukovodilac koncenra Krup-Tisen tajno finansirao tri vodeće političke grupacije, uključujući stranku na čijem je čelu bio Vili Brant, nanoseći demokratskim procesima u Nemačkoj štetu sličnu onoj načinjenoj produženjem ratnih dejstava u Jugoslaviji za punih šest dana u odnosu na naredbu o bezuslovnoj kapitulaciji okupacionih snaga, merljivu stotinama izginulih na obe strane (24).
U srpskoj istoriografiji nisu ostali nezabeleženi slučajevi izricanja presuda na dugogodišnje zatvorske kazne za ratne zločine, da bi odmah po prvanosnažnosti sudske odluke kažnjena lica bila puštana na slobodu. Takav je slučaj Hermana Nojbahera, od jeseni 1943. godine specijalnog izaslanika Nemačke na Jugoistoku, sa glavnim zadatkom organizovanja antikomunističkog bloka nacionalističkih snaga. Pošto je 1951. godine u Beogradu osuđen na 20 godina robije, pušten je na slobodu već novembra 1952. godine, posle čega stupa u službu velikog prijatelja jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Tita, etiopskog cara Haila Selasija (25). Čini nam se zanimljivim detalj da je Herman Nojbaher kao inicijator ideje o izgradnji džinovske hidroelektrane na Đerdapu, desetak kilometara uzvodno od Kladova, kod Adolfa Hitlera primljene sa oduševljenjem, povodom čega je firma Simens izvodila opsežne istražne radove, raspolagao podacima o ovom projektu, koji je vakrsnuo već 1956. godine prilikom pristupanja Josipa Broza Tita pregovorima sa rumunskom stranom o regulaciji Đerdapa, odnosno izgradnji velike hidroelektrane na Dunavu u blizini Kladova (26).
Nova jugoslovenska vlast za kratko vreme uspela je do savršenstva dovesti institut upotrebe čoveka paušalnim izricanjem optužbi, osuda na smrt streljanjem, a potom na uslovni otpust uz državnu penziju. U famoznom dahauskom procesu pred Vojnim sudom u Ljubljani, Hildegarde Han, verenica Martina Prestrela, funkcionera Komunističke partije Austrije i španskog borca, ličnog prijatelja Ota Bihaljija-Merina i logoraša iz Dahaua, optužena je 20.aprila 1948. godine da je bila agent Gestapa u Beču te da je saučestvovala u preseljavanju i uništenju 70.000 Jevreja. Prvobitno negirajući navode optužnice, isprovocirala je izjavu državnog tužioca, u skladu sa tadašnjim oficijelnim poimanjem pravde da posao odbrane nije da razvija filozofiju i objašnjava zločine, već je njena dužnost pre svega da objašnjava stvari koje bi prilikom određivanja kazne mogle biti uzete u obzir kao olakšavajuće okolnosti. Posle toga slede kajanje otpužene zbog klevetničkih namera i molba da joj se izrekne blaga kazna, zatim osuda na smrt streljanjem. Ipak, 1953.godine Hildegarde Han biva uslovno otpuštena, 1962. godine prestaje važnost pravnih posledica osude i priznaje joj se pravo na penziju iako nikada nije bila zaposlena, da bi domaća javnost 1976. godine bila upoznata da je amnestirana. Prema nalazima publiciste Bore Krivokapića, objavljenim skupa sa opisom navedenog slučaja, u to vreme živela je u Beču i imala dobru penziju za koju se moglo smatrati da je to njena plata za ćutanje. Za razliku od nje, istom prilikom na smrt osuđeni Martin Prestrel službeno je streljan (27).
Kako je pravda pak deljena običnim smrtnicima, upečatljivo svedoče rezultati istraživanja Miodraga Markovića o pravosudnim ustanovama u Timočkoj krajini: Poznat je slučaj suđenja Okružnog suda iz Zaječara u 1950. godini, kada je u selu Brusniku (!) suđeno velikom broju četničkih jataka, od kojih su trojica osuđena na smrt, a ostali na dugogodišnje kazne strogog zatvora… Suđenja četničkim banditima u to vreme bila su pravi narodni plebisciti- mnogi ljudi naših gradova i sela dolazili su na suđenja u Zaječaru i davali jednodušnu podršku sudu kako u toku pretresa, tako i sudskim presudama, a neke najokorelije ratne zločince narod je linčovao u toku sprovođenja na suđenje (!) (27). Istovremeno sudovi su sprovodili i mere na sankcionisanju ponašanja lica okvalifikovanih kao narodni neprijatelji kakvih je u Timočkoj krajini tokom 1945. i 1946. godine evidentirano čak 1275 njih. Dovoljan uslov za to, što je po pravilu značilo i drakonske kazne, bilo je da osumnjičeni nisu prihvatalli mere za očuvanje pobede revolucije i za produbljivanje revolucije posle oslobođenja (28).
O privilegijama u korist službenika nacionalne administracije, sa primesama saučesništva u izvršenju najtežih krivičnih dela može se govoriti na primeru pljačke jevrejske imovine u Srbiji u formi tzv. divlje arizacije tokom 1941.godine, po ugledu na slične akcije u Austriji 1938.g. Prema rezultatima istraživanja Gabriele Anderl i Valtera Manošeka, feldžandarmerija je u Beogradu zaplenila jevrejske radnje i stanove i uz njih pripadajući inventar. Opljačkana imovina smeštana je u velikim halama, gde su pripadnici okupacionih vlasti i lokalno nemačko stanovništvo- folksdojčeri, mogli da ih nabave po povoljnim cenama (29). Drugi drastičan slučaj zabeležen je u Berlinu 1940. godine, kada su lica zaposlena u operacionom sedištu biroa za sprovođenje programa eutanazije- ubice za pisaćim stolom, stekla mogućnost popusta prilikom poseta zubnim ordinacijama, ukoliko je za popravku zuba korišćeno zlato izvučeno iz usta njihovih žrtava (30). Svojevrsni kontinuitet u ostvarenju povlastica iste prirode za državne činovnike, i mnogo godina po okončanju Drugog svetskog rata registrovan je u Holandiji. Sve do šezdesetih godina proteklog veka holandsko Ministarstvo finansija čuvalo je veliku zalihu zlata, srebra, nakita i drugih vrednih predmeta koje su nacisti opljačkali od holandskih Jevreja. Vlasnici su bili pobijeni u koncentracionim logorima i niko nije potraživao njihovu ostavštinu, a holandsko Ministartvo finansija, umesto da da uđe u trag naslednicima, 1969. godine organizovalo je tajnu aukciju za zaposlene u toj državnoj ustanovi (31). O povlasticama u vidu zanemarivanja činjenica izvršenja teških krivičnih dela, manifestovanih od strane pravosudnih organa po okončanju delovanja okupacionih režima, uglavnom možemo govoriti kao o ceni uspeha novoustanovljenih organa vlasti.
ZAKLjUČNA RAZMATRANjA
Pravni aspekti rečitog ćutanja komunističkih vlasti, ali i organizacija za pomoć žrtvama genocida, u odnosu na njihovu očiglednu dilemu o uputnosti izvođenja pred lice pravde jednog činovnika nacionalne administracije, u okupiranoj Srbiji zaduženog za Jevreje i Cigane, ali i većeg broja manje eksponiranih kolaboracionista nemačke vojne uprave sa kriminalnom prošlošću, i pored olakog posezanja za argumentom «rada za okupatora» time što su drugi službenici u isto vreme stavljani na spiskove ratnih zločinaca, optuživani i osuđivani bez nalaženja potrebnim raspravljanja pitanja saglasnosti njihovog postupanja sa opšteusvojenim pravilima ponašanja, i pored lišavanja prava na pravosuđe hiljada lica streljanih po dekretima tzv.prekih sudova bez poštovanja propisane procedure i prava na odbranu, dali bi se analizirati sa zakonodavnog, pravosudnog i stanovišta građanina.
Prethodno smo dužni izneti rezervu da takvo ponašanje novih jugoslovenskih vlasti, ne možemo smestiti tek ili samo u okvire borbe za opstanak još uvek vrlo ranjivog komunističkog režima u Jugoslaviji, dovodeći ga u vezu sa nastojanjima održavanja na vlasti po bilo kojoj ceni, što je podrazumevalo međunarodno priznanje i podršku, obzirom da na primeru jedne velike evropske zemlje, Francuske možemo sagledati posledice, kako to Erna Paris naziva, problema «čudnog gubitka sećanja» u odnosu na sudbinu 330.000 francuskih Jevreja i odgovornosti Rene Buseka za deportaciju hiljada jevrejskih civila, čija je hapšenja i slanje u logore vršila francuska policija; on na suđenju 1949, a Moris Papon 1997.godine svoje odbrane zasnivali su na nedostatku pravog autoriteta, slušanju naređenja i prekoračenju ovlašćenja od strane potčinjenih, za šta je francuski sud iskazao određeno razumevanje (32).
Sličnim aršinima merljive su i konskekvence tzv. sindroma Kurta Valdhajma manifestovanog njegovim iskazima, prvo: u to vreme nisam znao šta se dešava, i drugo : možda sama tada znao, ali sam kasnije sve zabravio, uz dodatni problem da je ovde i kod žrtava nacizma i organizacija za njihovu zaštitu takođe prisutan fenomen rečitog ćutanja neinsistiranjem na krivičnoj odgovornosti vodećeg čoveka Organizacije Ujedinjenih nacija, kada se 1988. godine saznala istina o njegovom delovanju tokom Drugog svetskog rata (33).
Ista paralela se može identifikovati po pitanju likvidacija lica okarakterisanih kao kolaboracionisti okupatorskih vlasti bez odluka suda, bez sprovedenog odgovarajućeg sudskog postupka, ignorisanjem prava na odbranu, no tu već prestaje sfera prava, utapajući se u vode politike .
Utoliko pre bi se smelo reći da se radi o svojevrsnom «peglanju biografije» jednog autoriteta počivajućeg na primeni sile van domena funkcionisanja regularnog nacionalnog pravnog poretka, van domašaja opšteprihvaćenih normi međunarodnog prava, koji, sa atributima univerzalnog zla, ne poznaje ni prostorne, ni ideološke, niti vremenske granice.
Sledeći ranije citirane izvore, u okviru Kantovog posmatranja prava kao celokupnosti uslova kojima se htenje jednog može uskladiti sa htenjem drugog, prema nekom univerzalnom zakonu slobode, sledstveno čemu će biti saglasan sa pravom svaki postupak usklađen sa slobodom svih prema nekom univerzalnom zakonu, te polazeći od određenja uprave kao slobodne delatnosti državnih organa radi realizacije državnih svrha determinisanih granicama zakona, zakonska ovlašćenja u formi uredaba i naredaba Nedićevog Ministarskog saveta, ne zadovoljavaju kriterijume svrstavanja u legalne i legitimne akte, čije sprovođenje u delo bi oslobađalo državne službenike krivične odgovornosti.
Što se nove vlasti tiče, po okončanju okupacije Srbije, uspevši zanemariti «ono obeležje kojim se pravo razlikuje od uređene brutalnosti « (34), selektivnim priznavanjem individualnih prava i žrtava i počinitelja zločina, učinila je da njeno postupanje ne bude vredno poštovanja, no nažalost ne i straha, od strane pripadnika državne zajednice, sa negativnim reperkusijama po njen sopstveni legitimitet.
Pravosuđe u funkciji opstanka komunističkog režima vlasti, pod plaštom Marksove fraze «Istorija je sudija, a proletarijat izvršilac presude» (35), stvaranje makar i formalnih pretpostavki jednakosti u moći, bogatstvu i prihodu i ostalim resursima, izuzev ukoliko ne idu u prilog bezuslovnoj koristi onih članova društva koji su u najgorem položaju (Džon Rols), obesmislilo je, između ostalog i ignorisanjem obaveze procesuiranja odgovornosti za najteže povrede ljudskih prava, učinjene tokom okupacije Srbije 1941-1944., ali i neprimerenim duhu pravde privođenjem represiji nekompromitovanih ljudi, do te mere da je institut pojedinačne odgovornosti i kažnjavanja dobio eksluzivni predznak instrumenta vladanja kome su sila i propaganda glavne poluge, a transformacija građanina u podanika najveći domet.
Gospodarenje ljudskim sudbinama, za šta su preduslovi kolektivizacija i uništenje privatnog vlasništva, nadograđeni jakim partijskim aparatom koji nema konkurencije, ispostavilo se daleko ubojitijim sredstvom no što je to u preživelim sistemima bila zavisnost od feudalca ili goniča robova i to ne samo mereno ljudskim i materijalnim žrtvama, već i « održavanjem predstave o marksizmu kao apsolutnom idejnom i teorijskom horizontu, kao zajedničkim interesom kako vladajuće političke elite tako i njenih «revolucionarno- filozofskih» kritičara i sekundanata» (36).
Očigledni diskontinuitet u prirodi pravosudnih institucija ispostavio se nesavladivom preprekom za pokušaje sprovođenja integracionih procesa čija se misija imala sastojati u očuvanju celovitosti društva bez obzira na suprotstavljenost interesa za pravdom i pravnom sigurnošću i monopola strogo kontrolisanih tokova društvenih zbivanja, u posleratnoj Jugoslaviji skoncetrisanih daleko od ustavom i zakonom omeđenog centralnog državnog autoriteta.
Z A B E L E Š K E
(1) Karl Šmit, Pojam političkog, Beograd 1995, časopis Treći program, br.102, s.54
(2) Gaj Julije Cezar, Galski rat, 6,17, Novi Sad 1980.
(3) Navedeno prema: Juraj Andraši, Međunarodno pravo,Zagreb 1984, s.257.
(4) Arhiv Vojnoistorijskog instituta JNA, Arhiva Neprijateljske jedinice, br.reg.1, f.9,k.306,s.1369.
(5) Isto, s.1406 i 1410
(6) Prema podacima objavljenim u zborniku L Epuration de la societe francaise apres la Seconde Guerre Mondiale, Fayard, Paris 2003, zbog kolaboracije sa Nemcima u periodu 1940-1944, isleđivano je 350.000 Francuza, njih 26.294 osuđeno je na smrt a 9763 likvidirano je bez suda . U članku Ilje Erenburga, publikovanom u prvom broju časopisa Soviet Weekly, London, prema interpretaciji M.Milunovića iznetoj u monografiji «Od nemila do nedraga» ( Beograd 1992, s.277), «nova vlast progresivne demokratije u Jugoslaviji, na osnovu novih narodnih zakona, likvidirala je 575.000 izdajnika i fašista», što je veći broj no što ga je postigla nemačka vojna sila u odnosu na Srbe, izuzmu li se ustaški pogromi.
(7) Jugoslavija nije bila potpisala ovu konvenciju, ali se smatralo da je njene odredbe obavezuju kao opšteusvojeni međunarodni običaj. Videti: Andraši, navedeno delo, s.569.
(8) Konstantin Obradović, Obaveze dražava u pogledu primene prava oružanih sukoba, u zborniku Ljudska prava, teorije i primene (ur. Miroslav Prokopijević), Beograd 1996, s.179.
(9) Detalljnije: Dragan Subotić, O kolaboracionizmu u Srbiji 1941-1944, SANU/CANU, zbornik Drugi svetski rat 50 godina kasnije, tom Prvi, s.414-415.
(10) Marsel Moa, Međunarodno javno pravo, Beograd 1924, s.284,285.
(11) List uredaba vojnog zapovednika u Srbiji, Arhiva Državne komisije za ratne zločine, Inv.br.11-291.
(12) Prema knjizi Alena Baloka, Hitler- preuzet citat iz rasprave Todora Kuljića na temu Karl Šmit- Pojam političkog, Treći program br.102, Beograd 1995, s.95-96.
(13) Milan Ristović, Slobodan Jovanović i jevrejske izbeglice iz Kraljevine Jugoslavije 1942-1943, Zbornik SANU Slobodan Jovanović- ličnost i delo, Beograd 1998, s.325-326, pozivom na kopiju pisma association of Yugoslav Jews in the United States Inc.-Arhiv SiCG 103-216/220, f.44, i Rezoluciju skupa jugoslovenskih Jvreja u Palestini, održanog u Tel Avivu 16.marta 1943, Arhiv SiCG 103-215/218, f.44.
(14) Arhiv SiCG, DK-110, inv.br.14-951
(15) Jovan Nikolić, rođen 5.9.1907. u Negotinu, od oca Petra M.Nikolića, inženjera i majke Boginje, rođ.Vučković; Srbin, pravoslavne vere, kršten u hramu Sošestvija Sv.Duha u Negotinu 14.9.1907, oglašen nesposobnim za služenje vojske; Pravni fakultet sa vrlo dobrim uspehom završio u Beogradu 2.7.1931.godine; 23.5.1934. položio stručni ispit za činovnika Konceptne struke Ministarstva unutrašnjih poslova; 21.10.1931- političko upravni pripravnik Zetske banovine, od 27.1.1932, u istom zvanju premešten u Srez Negotinski,a od 28.4.1932. u Srez Zaječarski, potom 11.10.1933. u Srez Niški. 12.februara 1939, u vreme dok je službovao u Zagrebu, oženio je Milosavu Jeličić, kćer industrijalca i senatora iz Brusa, Božidara Jeličića, pošto je 26.1.1939. postavljen za policijskog komesara Sedme grupe Uprave policije u Zagrebu.
Već 6.novembra iste godine biva premešten za policijskog komesara Uprave Grada Beograda i odlikovan Ordenom Sv.Save Petog reda. U njegovom policijskom dosijeu, rubrika- srodnici u struci- naznačeno je kako je Milorad D.Vučković, sekretar Min.unutr.poslova, brat od ujaka.
Posle emigriranja iz Srbije izvršenog pred povlačenje nemačke vojske, uhapšen je od strane engleskih vlasti, te pošto od strane Jugoslovenske državne komisije nije proglašen za ratnog zločinca, ostao da živi u Engleskoj.
(16) Navedeno prema: Branislav Božović, Specijalna policija i stradanje Jevreja u okupiranom Beogradu 1941-1944, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja Beograd 8/2003, s.112-113.
(17) Isto, s.104.
(18) Službene novine od 28.8.1942.
(19) Ljubomir Tadić- Pravo, priroda i istorija, Filozofske studije, Beograd 1975. godine, s.135.
(20) Branislav Božović, navedeno delo, s.119.
(21) Kraljevom proklamacijom od 12.9.1944. sva vlast u Jugoslaviji prenosi se na organe Narodnooslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji pod vođstvom Josipa Broza Tita, sa kojim potom, 1.novembra iste godine, vlada dr.Šubašića zaključuje sporazum o priznavanju «kontinuiteta nosioca legalne vlasti»
(22) Tekst odbrane Velimira Piletića pred francuskim sudom preuzet iz monografije Marka Milunovića «Od nemila do nedraga», Beograd 1992. godine, s.279.
(23) Isto delo, s.258.
(24) Tekst Slobodana Kljakića u beogradskoj Politici pod naslovom Bele mrlje prošlosti- Poručnik fon Brauhič produžio rat, 2004.g.
(25 Navedeno prema: Vasa Kazimirović, Nemački general u Zagrebu, Kragujevac-Beograd 1996, s. 59.i fusnota 21.
(26) Isto, s.90., fusnote 16. i 17, prema izjavi Hermana Nojbahera datoj nemačkom istoričaru Andreasu Hilgruberu, od 12.10.1953.g.
(27) Boro Krivokapić, Dahauski procesi, Beograd 1986, s.32,47,160,173,298.
(28) Miodrag Marković, Pravosudne ustanove u Timočkoj krajini prvih godina posle oslobođenja, Razvitak br.2, Zaječar, 1985, s.13.i14.
(29) Momčilo Mitrović, Nastajanje državnog sektora privrede u Istočnoj Srbiji 1944-1948, Razvitak br.1,2, Zaječar 1984.
(30) Gabriele Anderl i Valter Manošek, Neuspelo bekstvo -Kladovo transport na putu za Palestinu 1939-1942, Beograd 2004, s.217.
(31) Michael Burleigh, Death and Deliverance Euthanasia in Germanz 1940-45, Cambridge 1994, s.125, citirano prema: Stenli Koen, Stanje poricanja- znati za zlodela i patnje, Beograd 2003, s.196.
(32) Stenli Koen, Stanje popricanja- znati za zlodela i patnje, Beograd 2003, s200.
(33) Erna Paris, Duge senke-istina, laži i prošlost, deo objavljen u listu Danas, Beograd, 8.4.2004, s.23, pod naslovom «Smrt u Aušvicu ili za Francusku»
(34) Stenli Koen, Stanje poricanja-znati za zlodela i patnje, Beograd 2003, s.191. i fusnota 19.
(35) Ronald Dvorkin, Suština individualnih prava, Beograd 2001,s.255.
(36) Marksov govor na jubileju lista Peoples Paper, citirano prema: Žarko Puhovski, O marksističkom shvaćanju povijesti, Filozofske studije, Beograd 1975, s.172 U prikazu knjige Remona Arona, Demokratija i totalitarizam, Ivan Janković ovu pojavu plastično opisuje povodom analize teleokratskog koncepta politike kao osnova svih totalitarnih režima, dodatno radikalizovanih u jednu tvrđu eshatološku paradigmu, naglašavajući da je proletarijatu odnosno partiji ili njenoj avangardi namenjena uloga i mesije i evanđeliste- Nova srpska politička misao, Beograd 1999, br.1-2, s.290.
(37) Ivan Janković, O anatomiji totalitarizma, Nova srpska politička misao 1-2, Beograd 1999, s.286.
R E Z I M E
Iz ugla međunarodnopravne regulative i sa aspekta legitimnosti i legaliteta, autor ovog rada bavi se problemom granica ovlašćenja službenika nacionalne administracije na okupiranoj teritoriji Srbije 1941-1944, a čiji su povod suđenja za ratne zločine članovima izbegličke kraljevske vlade, s jedne strane, i nepozivanje na krivičnu odgovornost šefa Odseka specijalne policije za grad Beograd, nadležnog za Jevreje i Cigane, sa druge. Prema autoru, pravni aspketi rečitog ćutanja komunističkih vlasti,ali i organizacija za pomoć žrtvama genocida, u odnosu na njihovu evidentnu dilemu o uputnosti izvođenja pred lice pravde jednog činovnika nacionalne administracije, u okupiranoj Srbiji zaduženog za Jevreje i Cigane, i pored olakog posezanja za argumentom «rada za okupatora» time što su drugi službenici u isto vreme optuživani i osuđivani bez smatranja potrebnim ulaženja u pitanje saglasnosti njihovog postupanja sa pravilima međunarodnog prava, kao što je to Haški pravilnik, analizirani su sa stanovišta zakonodavstva, pravosuđa i prava građanina, pripadnika određene državne zajednice. U sklopu Kantovog definisanja prava celokupnošću uslova pod kojima se htenje jednog može uskladiti sa htenjem drugog prema nekom univerzalnom zakonu slobode, sledstveno čemu će biti saglasan sa pravom svaki postuapk koji je u skladu sa slobodom svih prema nekom univerzalnom zakonu, te u sklopu poimanja uprave kao slobodne delatnosti državnih organa radi realizacije državnih svrha u okviru zakonskih granica, zakonska ovlašćenja u formi uredaba i naredaba Ministarskog Saveta Milana Nedića, ne zadovoljavaju uslov legalnih i legitimnih akata, čije sprovođenje u delo bi oslobađalo državne službenike krivične odgovornosti. Što se nove vlasti tiče, po okončanju okupacije Srbije, uspevajući da zanemari «ono obeležje kojim se pravo razlikuje od uređene brutalnosti « (Ronald Dvorkin), selektivnim priznavanjem individualnih prava, učinila je da njeno postupanje ne bude vredno poštovanja od strane pripadnika državne zajednice, sa negativnim reperkusijama po njen legitimitet uopšte. Pravosuđe u funkciji opstanka komunističkog režima vlasti, pod plaštom Marksove fraze «Istorija je sudija, a proletarijat izvršilac presude», stvaranje makar i formalnih pretpostavki jednakosti, obesmislilo je, između ostalog, i ignorisanjm obaveze procesuiranja odgovornosti za najteže povrede ljudskih prava učinjene tokom okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu, do te mere da je institut kažnjavanja dobio eksluzivni predznak instrumenta vladanja
