Otkrivanje spomen-obilježja travničkim Jevrejima
Na vrlo svečan način, uz puno oda¬vanje pijeteta poginulim, ubijenim i umrlim Jevrejima za vrijeme drugog svjetskog rata, 30. septembra je na Jevrejskom groblju »Bojna« u Travniku otkriveno Spomen-obilježje sa natpisom »Travničkim Jevrejima 1941—1945. Travničani«. Simboličan natpis istovremeno govori o složenoj akciji Skupštine opštine Travnik, društveno-političkih organizacija Travnika, preživjelih Jevreja porijeklom iz Travnika, Saveza jevrejskih opština Jugoslavije i matične Jevrejske opštine u Sarajevu.
Poslije završetka poslednjeg rata, u Travniku nije više bilo Jevreja. Pojedini Jevreji Travničani posjećivali su ovo groblje koje je bilo devastirano, njegova ograda srušena i sve više je propadalo. Međutim, Jevreji Travničani su već prije tri godine pokrenuli prve akcije da se podigne ograda, a za ubijene, poginule i umrle Jevreje Travničane da se postavi neko simbolično obelježje. U tome su potpuno uspjeli. Ova grupa Jevreja Travničana na čelu sa sada pokojnim drom Josefom Konfortijem pokrenula je tu akciju, a uspješno su je dovršili dr Salamon Konforti, Miko Altarac, dr Jakov Gaon, mr. ph. Miko Abinun, Jeroham Gaon i drugi. Ograđivanje i uređenje groblja i podizanje Spomen-obilježja preuzela je na sebe Skupština opštine Travnik i za cijelo vrijeme starala se je o tome, pa su svi radovi do najmanje pojedinosti bili završeni do 30. septembra ove godine.
Otkrivanju Spomen-obilježja prisustvovao je veliki broj građana Travnika, predstavnici Skupštine opštine na čelu sa predsjednikom Mladenom Anićem i predstavnici društveno-političkih organizacija. Iz Sarajeva je posebnim autobusom ili privatnim automobilima doputovalo preko 80 osoba, mahom članova Jevrejske opštine u Sarajevu. Iz Beograda, Zenice, Splita i drugih mjesta u Jugoslaviji također je prisustvovao veliki broj članova jevrejske zajednice. Savez jevrejskih opština Jugoslavije predstavljali su dr Lavoslav Kadelburg, predsjednik, i ing. Moriš Levi, rukovodilac komisije Saveza za spomen-obilježja.
Sve goste dočekao je predsjednik Skupštine opštine Travnik sa članovima odbora, a bili su ugošćeni u salonu hotela »Orijent« u Travniku.
Na groblju je najprije u ime Jevreja Travničana govorio dr Salamon Konforti koji je između ostalog rekao da je ovo Spomen-obilježje podignuto uz materijalni doprinos SO Travnik i opštinske organizacije SUBNOR-a- kao i materijalne pomoći Saveza jevrejskih opština Jugoslavije i Jevrejske opštine u Sarajevu.
Završavajući svoj govor, dr Salamon Konforti je poželio da ovaj zajednički posao bude dokaz iskovanog bratstva, jedinstva i zajedništva svih naroda i narodnosti u opštini Travnik, u SR Bosni i Hercegovini, u Jugoslaviji i simbol sporazumijevanja i mira.
U ime Skupštine opštine Travnik, društveno-političkih organizacija, radnih ljudi i građana Travnika goorio je Muharem Indžić, predsjednik Opštinskog odbora SUBNOR-a. Pozdravljajući sve goste i prisutne, zaželivši svima dobrodošlicu i ugodan boravak u Travniku, on je ista kao day Spomen-obilježje predstavlja spomen n znak pijeteta prema žrtvama fašističkog terora nad jevrejskim stanovništvom Travnika kao dijela ukupnog fašističkog zločina hitlerovske Njemačke i njenih slugu. To je ne samo odavanje dužne počasti i spomen onima koji su bili žrtve nego i upozorenje i opomena sadašnjim i budućim generacijama. Muharem Indžić je na kraju izrazio uvjerenje da će i ovo Spomen-obilježje biti jedno od onih koji će upozoravati i podsjećati na sve strahote koje ratni sukobi među država¬ma i narodima donose svima nama, te kod budućih gneracija još više potvrđivati uvjerenje u neophodnost sloge i mira među državama, bratstva i jedinstva, ravnopravnosti i za¬jedništva svih naroda i narodnosti jugoslovenske samoupravne socijalističke zajednice.
U ime Saveza jevrejskih opština Ju¬goslavije i matične Jevrejske opštine u Sarajevu govorio je dr Isak Levi, predsjednik Jevrejske opštine u Sarajevu, koji je rekao da otkrivanje Spomen-obilježja i uređenje starog Jevrejskog groblja »Bojna« u Travniku ima poseban značaj. Ovaj spomenik i groblje podsjećaju na prošlost, kad su se Jevreji pre tri stoljeća naselili u Bosnu i Hercegovinu, pa i u ovaj kraj, o čemu ima dovoljno tragova i među stećcima na ovom groblju. Jevreji su u Travniku, kao i u drugim mjestima BiH, za sve to vrijeme dijelili dobro i zlo sa ostalim narodima ovih kra¬jeva — Hrvatima, Srbima i Muslimanima. Spomenik predstavlja i potvrdu naše ljubavi prema bratstvu i jedinstvu naroda i narodnosti Jugoslavije, a istovremeno simbolizira pijetet prema palim borcima i žrtvama fašizma, Jevrejima ovog grada. Premda danas u Travniku, nema Jevreja. Travničani su se bez obzira na narodnost založili da ovo groblje i ovaj spomenik urede i očuvaju na uspomenu onog dijela svojih građana kojih više nema. Rat je preživio mali broj travničkih Jevreja, rekao je dalje dr Levi, i na njihovu inicijativu i uz svesrdnu pomoć i podršku društveno-političkih organizacija i Skupštine opštine Travnik uređeno je ovo groblje i podignut ovaj spomenik. U ime Saveza jevrejskih opština Jugoslavije i matične Jevrejske opštine u Sarajevu zahvalio se svima koji su pridonijeli da se ovaj spomenik podigne i da se uredi jevrejsko groblje u Travniku, Otkrivanje Spomen-obilježja izvršio je Mladen Anić, predsjednik Skupštine opštine Travnik. Na Spornen-obilježje položeni su venci i cvijeće SO Travnik, Opštinskog odbora SUBNOR-a Travnik, Saveza jevrejskih opština Jugoslavije i Jevreja porijeklom iz Travnika. Zatim je dr Konforti svečano predao ključ restauriranog groblja na čuvanje Ra-gibu Smailkadiću, predsjedniku Mjesne zajednice »Bojna«, kako bi članovi ove mjesne zajednice brinuli da se groblje očuva. Gosti su poslije komemoracije obi¬šli rodnu kuću nobelovca Ive Andrića i Prirodoslovni muzej u Travniku.
Predsjednik opštine Mladen Anić priredio je prijem za učesnike ko-memoracije. U prijatnoj atmosferi, predsjednik Saveza jevrejskih opština dr Lavoslav Kadelburg pre¬dao je predsjedniku Skupštine opštine Travnik Megilu-zahvalnicu Saveza za svesrdnu pomoć, zalaganje i ostvarenje zamisli oko uređenja groblja i podizanja Spomen-obilježja. Primajući i zahvaljujući se na Megili, predsjednik Anić je istakao da sve ono šo je učinjeno predstavlja dio duga Travnika prema svojim sugrađanima Jevrejima.
Na kraju se dr I. Levi u ime gostiju i u svoje ime zahvalio domaćinima na ukazanom gostoprimstvu.
Posjeta Travniku i prisustvovanje veličanstvenom otkrivanju Spomen-obilježja ostaće u nezaboravnoj i trajnoj uspomeni svima onima koji su u ovome učestvovali.
Dr I. Levi
Jevrejski pregled, 9-10, 1979
Sa otkrivanja spomen-obeležja travničkim Jevrejima, 30. IX 1979. Spomen-obeležje travničkim Jevrejima poginulim 1941—1945.