Osnovni Podaci O Jevrejima Bijeljine Od Doseljenja Do 1914 D

OSNOVNI PODACI O JEVREJIMA BIJELJINE OD DOSELJENJA DO 1914, Dr. Ibrahim Karabegović
Sefarad 92 str. 81-91
Ovaj kraći rad o Jevrejima Bijeljine nastao je kao rezultat istraživanja dijela projekta pod naslovom "Bijeljina i okolina kroz istoriju". Iz njegovog naslova nije teško zaključiti da nije riječ o dubljim i sveobuhvatnim nastojanjima da se istraži ukupan život Jevreja u ovom dijelu B i H.
Iako je na mjestu današnje Bijeljine postojalo naselje još u srednjem vijeku, status grada i gradsku fizionomiju Bijeljina je poprimila tek u periodu austrougarske uprave uBiHod 1878. do 1918. godine. Na razvoj grada Bijeljine uticali su prirodni uslovi (geografski položaj, klima, prirodna bogatstva), saobraćajne veze, strateški značaj prema granici Srbije i činjenica da je Bijeljina postala središte kotara.
Među 66 naselja u B i H koja su po tadašnjim austrougarskim mjerilima stekla status grada, Bijeljina se na osnovu broja stanovnika, sve do popisa iz 1910. godine, nalazila na četvrtom mjestu, odmah iza Sarajeva, Banjaluke i Mostara.
Najraniji tragovi o naseljavanju Jevreja u Bijeljinu potiču iz polovine 19. stoljeća. Tada su se u ovaj grad u Semberiji naselile porodice španskih Jevreja - Sefarada, koji su dolazili iz Soluna, Skoplja i Sarajeva. Najprije su se doselile porodice Papo, Salom, Danon, Altarac i Alkalaj. Prema turskom popisu stanovništva iz 1865. godine u Zvorničkom sandžaku (kasnije tuzlanski okrug) samo je u Bijeljini bilo Jevreja - popisane su 93 muške glave. To je bio i najbolji dokaz da je Bijeljina bila centar trgovine u sjeveroistočnoj Bosni, jer je poznato da su se Jevreji najrađe naseljavali u one gradove koji su imali najbolje uslove za ovu vrstu zanimanja.2
Već 1867. godine Jevreji u Bijeljini imah su svoj hram i konfesionalnu osnovnu školu, tzv. Meldar sa 11 muških učenika (školu su pohađala samo muška djeca). Jevrejska osnovna škola - Meldar nalazila se do početka II svjetskog rata u uličici (sokaku) odmah iza Srpsko - pravoslavnog arhijerejskog namjesništva, u blizini tadašnje gimnazije. Škola je bila smještena u prizemnoj zgradi. Posljednji vjeroučitelj u toj školi bio je Aron Altarac koji je istovremeno vršio i funkciju honorarnog nastavnika jevrejske vjeronauke u bjeljinskoj gomnaziji. Meldar je uništen za vrijeme II svjetskog rata. Uz hram Jevreji su imali priručnu biblioteku. Sefardi su se uglavnom naselili u djelu grada oko Srpske osnovne škole (kasnije gimnazija), u Šabića mahali. Od doseljenja većina Jevreja bila je naseljena u nekadašnjoj ulici Maršala Tita i ulici Fadila Jahića Španca, do gradskog parka.3
Nakon žestokog otpora austrougarskoj okupacionoj vojsci kod Brčkog i padom ovog grada, gradski oci Bijeljine odlučili su da grad predaju bez borbe. U sastavu delegacije koju je Medžlis Bijeljine uputio u susret austrougarskoj vojsci 20 sept. 1878. g., pored gradskog načelnika Avdibega Salihbegovića, među šestoricom članova Medžlisa nalazio se i Menahem Salom. .
Poslije 1878. g. u Bijeljinu su se počeli naseljavati Jevreji njemačkog porijekla, tzv. Aškenazi Jevreji. Među prvima su se naselili Grinfeld Gabor (1890. g.), Arpad Vajs (1895. g.) i nešto kasnije Vilim Švicer. Svi navedeni Jevreji bili su poznati bjeljinski veletrgovci. Po mišljenju Mustafe H. Grabčanovića, bjeljinskog pjesnika i čovjeka koji je više godina posvetio istraživanju prošlosti Bijeljine i Semberije, zbog vjerskog puritanizma i trgovačko - konkurentskih razloga, neko vrijeme su između Sefarda i Aškenaza bili odnosi zategnuti. Sve do izgradnje velikog zajedničkog hrama - sinagoge početkom XX stoljeća, koji se nalazio na prostoru današnjeg parka, ispred hotela Krin, Sefardi i Aškenazi su imali zasebne hramove, vjerske škole i rabine. 4 Novi jevrejski hram bio je veoma prostran sa galerijama na spratu i sa dva tornja. Sadržavao je i elemente istočnjačke arhitekture. Posljednjih nekoliko godina hram su opsluživala dva rabina, popularno nazivani jevrejske hodže. Oni su, pored bogoslužja u hramu, vršili na smjenu i vjersku i prosvjetnu službu nastavom u Meldaru. Rabini su obavljali vjersku službu i u drugim vjerskim poslovima, pored ostalog i u vjerskom ritualu klanja stoke i živine za jevrejsko stanovništvo, tzv. košer. Jevreji, naročito ortodoksni, jeli su samo na taj način zaklano stočno i živinsko meso. U toku II svjetskog rata Nijemci, a posebno njemačka manjina iz Francjosefsfelda (Novo selo), izvršili su pogrom nad jevrejskim hramom i onesposobili ga za svaku upotrebu.5.
U periodu od 1914. g. na čelu jevrejske sefardističke vjeroispovjedne (bogoštovne) općine u Bijeljini nalazio se njen predsjednik Zadik Baruh.6
Od ukupno 1.158.164. stanovnika B i H na osnovu prvog austrougarskog popisa stanovništva iz 1879., Jevreja (u popisnoj rubrici Izraeličani) bilo je 3.426 ili 0,29%. Do posljednjeg austrougarskog popisa iz 1910. broj stanovnika B i H povećao se na 1.898.044, od čega je Jevreja bilo 11.868 ili 0,62 %.7 Popis stanovništva B i H iz 1879. pokazuje da je u kotaru Bijeljina bilo 149 Jevreja i da su svi bili nastanjeni u gradu. U odnosu na ukupan broj od 6.090 stanovnika Bijeljine Jevreja je bilo 2,44 %. Do drugog po redu popisa stanovništva izvršenog 1. maja 1885. broj Jevreja u kotaru Bijeljina porastao je za 170, pa ih je bilo ukupno 319 ili 0,83 % od ukupnog broja stanovnika kotara. Od toga je u gradu Bijeljini 293 Jevreja ili 3,75 % od ukupnog broja stanovnika grada. Zanimljivo je da je deset godina kasnije (treći po redu austrougarski popis stanovništva u B i H iz 1895.) broj Jevreja u bijeljinskom kotaru ostao na brojci 319, od čega u gradu 306 ili 3,28 % od ukuonog broja stanovnika Bijeljine. U odnosu na ukupan broj stanovnika bijeljinskog kotara Jevreja je bilo 0,67 %,. Četvrti popis stanovništva BiH iz 1910. g. pokazuje da se broj Jevreja u kotaru Bijeljina povećao za 128, pa ih je bilo 447 ili 0,77 % od ukuonog broja stanovnika kotara. Od toga je u gradu Bijeljini bilo 429 Jevreja ili 4,26 % od ukupnog broja stanovnika Bijeljine. Najveći broj Jevreja činili su Sefardi, ukupno 400, dok je Aškenaza bilo 47.8 Radi poredenja navodimo sljedeći pregled o broju Jevreja u nekim susjednim gradovima:
1879 1885 1895 1910 g
Bijeljina 149 293 306 429
Tuzla 17 134 360 348
Brčko 46 135 189 182
Zvornik 58 138 125 148 9
Od ukupno 11.868 Jevreja, koliko ih je bilo u B i H na osnovu popisa iz 1921. g. u kotaru Bijeljina bilo 400 Jevreja, od čega u gradu 393. Po istom popisu u B i H bilo je 12.031 Jevreja ili 3,32 % od ukupnog broja stanovnika BiH.12
U narednom popisu stanovništva Kraljevine Jugoslavije, koji je obavljen 31. marta 1931.g., ne postoji popisna rubrika Jevreji (1921. se nazivaju Israelićani). Postoje, kao i u predhodnom popisu, rubrike Pravoslavni, Rimokatolici, Evangelisti, Islamska vjeroispovjest, Ostale hrišcanske vjeroispovjesti i posljednja popisna rubrika pod naslovom Druge vjeroispovjesti, bez konfesije. U ovoj posljednjoj rubrici u bijeljinskom kotaru upisano je 326 stanovnika, što se sigurno odnosi na Jevreje.13 Kako se vidi, popis stanovništva iz 1931. g. pokazuje da se broj Jevreja u bijeljinskom kotaru u odnosu na popis iz 1921. smanjio za 74. Do ovog smanjenja je najvjerovatnije došlo zbog iseljavanja, ali i zbog minimalnog prirodnog priraštaja. Po mišljenju pomenutog Mustafe H. Grabčanovića početak II svjetskog rata dočekalo je u Bijeljini oko 350 Jevreja - Sefarda i Aškenaza.14
Jeereji su se u Bijeljini najčešće bavili trgovinom, ali i drugim naročito zanatskim zanimanjima kao i činovničkim profesijama. Dio Jevreja u Bijeljini pripadao je malobrojnoj inteligenciji.
U spisku protokolisanih trgovačkih i drugih firmi iz 1905. g. od ukupno njih 114 u Bijeljini 20 ilil 8 % pripadalo je Jevrejima. S tim u vezi nije se bitnije promijenilo stanje do 1910. g. Veći broj trgovačkih firmi u Bijeljini i Semberiji pojavljuje se u toku I svjetskog rata, pa se tako i broj trgovačkih firmi u vlasništvu Jevreja povećao na 25. Kraj I svjetskog rata u Bijeljini i okolini dočekale su sljedeće jevrejske trgovačke firme: Alkalaj M. Izrael, Alkalaj I. Isak, Alkalaj S. Mihael, Baruh Majer, Baruh Zadik, Baruh Mošo, Baruh Haim Zadik, Danon M. Avram, Danon M. Mošo, Elijan Žanet, Elijan Abraham, Elijan Samuel, Finci Avram, Finci Sabetaj, Grinfeld Gabor, Salom Haim, Hajon Majer, Hajon Moric, Nusbaum Leon, Papo M. Haim, Papo A. Jakob, Papo M. Lezo, Papo Mojsije, Perera Jakob, Perera Jozef, Salom D. Sara, Švicer Vilhelm, Arpad Vajs i Semo Regina. lf) U periodu austrougarske uprave Jevreji su zauzimali ključne pozicije u trgovini poljoprivrednim proizvodima i u manufakturi. Najpoznatije trgovačke firme bile su u vlasništvu Baruh Zadika, Finci Avrama, Papo Haima, Papo Leže, Grinfeld Gabora, Vajs Arpada, Švicer Vilima, Papo Moske i Male Davida.
U periodu između dva svjetska rata, 1925. g., u Bijeljini je osnovana Jevrejska banka, ali je zbog jake konkurencije likvidirana 1928. g.lx
Ekonomski položaj bio je od presudnog uticaja i na zastupljenost Jevreja u gradskim vlastima. Tako se, naprimjer, u periodu do 1914. g. kao članovi gradskog vijeća pominju Menahem Salom, Papo Haim, Josip i Haim Alkalaj, a početkom 1919. g. među članovima općinskog zastupstva se nalaze
Papo Haim, Baruh Zadik, Nusbaum Leon i Švicer Vilim.19
Kulturno - prosvjetna i dobrotvorna djelatnost Jevreja odvijala se u okviru nekoliko društava, posebno La Benevolencije, koja je u Bijeljini imala i svoju biblioteku. Prosvjetna djelatnost La Benevolencije bila je posebno plodotvorna u širenju pismenosti, pa su Jevreji u Bosni i Hercegovini među svim konfesijama bili najpismeniji. U periodu do 1929. g. među Jevrejima starijim preko 6 godina bilo je čak 72,65 % pismenih, taj procenat među pravoslavnim iznosio je 17,10%, rimokatolicima 28,10% i muslimanima 12,64%.2(l U funkciji širenja prosvjete i kulture radilo se i u okviru Ženskog dobrotvornog društva, čija su pravila odobrena 11.11.1935 g. Jedno od središta kulturno - zabavnog života u Bijeljini bio je bioskop Edison, koji je od 1919. do 1930. g. bio u vlasništvu Jevreja braće Semo. Bioskop Edison se nalazio u centru grada.22 Sličnu ulogu imao je i hotel Evropa, sagrađen u centru grada (vlasništvo Rifke Danon).
Jevreji Bijeljine bili su aktivni učesnici radničkog pokreta. Tako se još 1920. g. u upravi mjesne organizacije SRPJ (k) nalazio Mošo Montiljo. Jevrejska srednjoškolska i studentska omladina dala je značajan doprinos u radu naprednog Udruženja jugoslovenske akademske omladine, koje je u Bijeljini i okolini, u vremenu od 1928. do 1938. g., održalo preko 50 predavanja, priredilo više književnih večeri i drugih kulturnih manifestacija. 24 Potpisnici Otvorenog pisma bosanskohercegovačke studentske omladine iz decembra 1937. i Trećeg otvorenog pisma studentske omladine povodom nastupajuće ratne opasnosti od 1.12.1939. g. bili su iz Bijeljine Kabiljo Elijas, Violoni Dinko, Perera Isidor i Hajon Judita.25
U najboljem sjećanju stanovnika Bijeljine i Semberije ostao je dr Jakob Kohut - ljekar koji je rođen u jevrejskoj trgovačkoj porodici u Beču 1836. g. Medicinski fakultet završio je u Beču 1862. g., a 1865. prešao je u vojnu službu u susjednu tursku carevinu. Kao vojni ljekar raspoređen je u turski garnizon u Bijeljini. Dr Jakob Kohut se u novoj sredini brzo snašao, paje 1868.g. osnovao prvu vojnu ambulantu u kojoj je pružana medicinska pomoć i civilnom stanovništvu. Nakon austrougarske okupacije B i H ostao je i dalje u službi u Bijeljini, prvo kao vojni, a zatim kao civilni ljekar. Bio je prvi i jedini ljekar u bijeljinskoj bolnici osnovanoj 188O.g. Na ovoj dužnosti ostao je do svoje smrti 1905. g. Dr Jakob Kohut je u Bijeljini bio ljekar od 1865. do 1905. g., skoro 40 godina. Bio je veoma pedantan i human, pa je kod stanovnika Bijeljine i Semberije ostavio nezaboravan utisak. Poznati hrvatski pjesnik Silvije Strahimir Kranjčević, koji je službovao u bjeljinskoj Trgovačkoj školi od 1888. do 1892. g., najviše se družio sa dr Kohutom i bio njegov podstanar. 26
Među Jevrejima je , naravno, bilo, pored već pomenutih, i drugih ličnosti koje su na neki način uticali na društveno-političku i duhovnu atmosferu grada Bijeljine. Jedan od njih je advokat dr. Violoni Mojsije koji se, zajedno sa dr. Vojislavom Kecmanovićem, nalazio 1938.g. na čelu Udružene opozicije u Bijeljini. U međuratnom periodu u bijeljinskoj gimnaziji predavali su jevrejsku vjeronauku Avram Romano i Aron Altarac, kao pristav u sreskom sudu radio je Hajon Sabetaj, a u poreskom uredu Rafael Montiljo.27 Poznati slikar Haim Pinto, koji je stvarao u SAD, rođen je u Bijeljini.
Kao i svuda u okupiranoj Evropi, Jevreji su u toku II svjetskog rata deportirani u konc. logore gdje su fizički uništavani. Kraj rata dočekalo je samo nekoliko bijeljinskih Jevreja i to onih koji su učestvovali u NOB-i.28
Bilješke u tekstu
1 Vidi opširnije: lijas Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Sarajevo 1991, str. 22-23.
2 Mustafa H. Grabčanović, Iz prošlosti našeg kraja, Semberske novine od 1. 6. 1988. i 1.6. 1990. godine
3 Mustafa H. Grabčanović, Bijeljina koja nestaje, Semberske novine od 1.6.1990. i 16.6.1982. g.
4 isto
5 isto
6 Bosnischer Bote iz 1914 godine. U periodu od 1918-41. godine u BiH su djelovale 23 vjeroispovjedne jevrejske općine: po dvije - sefaradske i aškenaske u sarajevu i Banjaluci, zatim u Bihaću, Bijeljini, Bos. Brodu, Bos. Samcu, Brčkom, Derventi, Doboju, Mostaru, Rogatici, Šansom Mostu, Travniku, Tuzli, Visokom, Višegradu, Vlasenici, Zavidovićima, Zenici, Zvorniku i Žepču. - Ljubinka Bašović, Biblioteke i bibliotekarstvo u BiH 1918-1941, Sarajevo 1986, str. 370.
7 Đorđe Pejanović, Stanovništvo BiH za posljednjih 100 godina (1840-1940). Pregled, sv.III, knj.III,god.III, Sarajevo, marta 1948; Istorija SK B i H, Sarajevo 1990, str. 18.
8 Statistika mjesta i pučanstva Bosne i Hercegovine po popisu iz 1879. g., Sarajevo 1880, str. 84-85. Statistika mjesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885, Sarajevo 1886, str. 126-131; Popis žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22.4.1895, Sarajevo 1896, str. 289-317; Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10.10.1910, Sarajevo 1912, str. 72-75.
9 Dr lijas Hadžibegović, navedeno djelo, str. 72.
10 Istorija SK Bosne i Hercegovine …,str. 18.
11 Arhiv B i H, LRB i H, Nr. 4280/Pr. 1915. g.
12 Definitivni rezultati popisa stanovništva Kraljevine Jugoslavije od 31. marta 1931, knj. II, Beograd 1938 (stanovištvo po vjeroispovijesti), str. 7.
14) Mustafa H. Grabčanović, Bijeljina koja nestaje, Semberske novine od 16.6.1990.
15 Bosnicher Bote iz 1898. i 1905. g.
16 Bosmcfier Bote iz 1918. g.
17 Mustafa H. Grabčanović, Bijeljina koja nestaje, Semberske novine od
16.6.1990. 1X Mustafa H. Grabčanović, Bankarstvo u prošlosti Bijeljine, Semberske novine od oktobra 1984.
19 Arhiv B i H, ZVS / 1919.-Š. 47-56; Bošnjak, Sarajevo 1886. i 1902. g. 20 Narodno Jedinstvo - Zvanični kalendar za 1929, Sarajevo 1928, str. 94.
21 A B i H, ZVS1, Šifra 18/274/14-1912; A B i H, KBUDB, II 27873/35.
22 Mustafa H. Grabčanović, Bioskop u Bijeljini, Semberske novine od 15.11.1982.
23 Mustafa H. Grabčanović, Hanovi i hoteli u Bijeljini, Semberske novine odi.aprila 1982.
24 Arhiv CK SK B i H, Sarajevo, RP 11/191, god.1938.
25 Građa o djelatnosti KPJ u B i H 1921 -1941, Sarajevo 1971, str. 453-471.
26 Mustafa H. Grabčanović, Iz prošlosti Bijeljine, Semberske novine od 1.9.1981.
27 Narodno Jedinstvo - Zvanični kalendar za 1929. i 1930/31. g.; Vićanović Lj., Sjećanja.-Institut za istoriju u Sarajevu, V-3, str. 4.
28 Mustafa H. Grabčanović, Bijeljina koja nestaje, Semberske novine od 15.6.1990.