Jevreji su na Kosovu i Metohiji bili malobrojna, ali vrlo kompaktna narodnosna skupina. Vrlo su aktivno učestvovali u ekonomskom, kulturnom i privred¬nom, a kasnije i političkom životu. Njihova aktivnost se osećala u socijalnom i ekonomskom razvoju Prištine, Prizrena i Kosovske Mitrovice, a ranije i Novog Brda. Njihova raznovrsna delatnost se ogledala kao važan činilac, ne samo u razvoju ovih gradova Kosova i Metohije već su imali poseban uticaj na pospešivanje zanatstva i trgovine i uopšte na preivredna kretanja na tim prosranstvima.
Zauzimajwći ova područja, Turci su osnovali nekoliko vilajeta, koje su nazivali po imenima starih srednjevekovnih oblasti i župa. Ovi vilajeti su kasnije pretvarani u istoimene nahije, da bi se zatim formirale veće centrale, taskozvane sandžake. Tako, već sredinom 17. veka postoji Vučitrnski sandžak, koji je obuhvatao kadiluke Vučitrn, Prištinu, Kosovo, Janjevo, Moravu i Novo Brdo, a kasnije mu je pridodata i Trepča. No krajem 17. veka, posle austrijsko-turskog rata, kada je Vu¬čitrn mnogo nastradao, sedište sandžaka preneseno je trajno u Prištinu.
U ovom razdoblju počinje brzi procvat gradova. U njihovom razvoju osnovnu ulogu su odigrala dva faktora: vojno-strateški i religiozni. Pogotovu u onim gradovima koji su se nalazili na važnim putevima i raskrsnicama. Za vreme čitave turske vladavine, iz tih razloga, glavni grad je bio Prizren. Teške posledice je ostavio rat između Austrougarske i Turske 1737. godine, pre svega, na privredne aktivnosti, naročito u gradovima. Prilikom seoba ovo područje je napustio jedan broj zanatlija i trgovaca.
Od sredine 18. veka pojedini kosovskometohijski grado¬vi doživljavaju ponovni procvat. Njihovom brzom razvoju doprinela je turska trgovina sa Evropom.To je imalo uticaja na povećanje broja stanovnika, pre svega Grka, Cincara i Jevreja.
Jevreji su na ovim prostorima živeli još u doba Rima, Vizantije i srednjovekovne srpske države. Dolaskom Turaka, njihov broj se naglo povećao što je bila posledica dobrih od¬nosa i tolerancije osmanlijskih vlastodržaca prema Jevrejina. Tako je i u ovom delu Balkana, vremenom učvršćena jevrejska zajednica, a time i njihova imovinska moć, koja se odražavala kroz trgovačke radnje i zanatske radionice. Stallim rezervama robe i sirovina oni su direktno uticali na dal¬ju manufakturnu-esnafsku proizvodnju i trgovinu. Obezbeđivali su i oruđa za proizvodnju zlata, srebrnih predmeta, izidu novca i drugih dragocenosti. Ovakvo poslovno ponašan¬je Jevreja bilo je posledica stečenog iskustva i specifičnog mentaliteta prenešenog sa Iberijskog poluostrva, a što je predstavljalo čvrstu osnovu za sva njihova dalja delovanja u ovim krajevima.
"Dve su pojave posebno zanimljive za rasvetljavanje uloe Jevreja u zanatstvu i trgovini Kosova. Oni su u obrazovan¬ju krugova trgovačkog poslovanja i stvaranja trgovačkog si¬stema od grada do grada, ovim sistemom prekrivali određeni deo tržišta evropske Turske i uvek bili povezani sa onim lukama, u kojima su se pojavljivali zainteresovani za njihov pro¬met. Dubrovački sistem je, na primer, bio razapet između Sarajeva, Osijeka, Pečuja, Budima, Temišvara, Varne, Jedrena, Skoplja i luka Lješa, Valone i drugih. Njegov najvitalniji deo, nalazio se između Beograda, Novog Pazara, Vučitrna, Prokuplja i Sofije.
A druga je pojava, da su Jevreji isključivo održavali po¬slovne veze samo sa jevrejskim trgovcima iz drugih gradova i zemalja.
Uspostavljena je dakle, velika, internacionalna trgovina, koja se skoro i isključivo odvijala između samih Jevreja. Predstavnici drugih naroda i vera su u njihovim poslovima učestvovali sasvim malo. "Sve ih je povezivao zajednički posao, zasnovan na veoma pokretljivom kapitalu, koji je podsticao svaki ostvarljiv poduhvat i postajao osnov rada i za one Jevreje, koji su počinjali bez sopstvenih sredstava. Sistem kreditiranja i početno poslovanje s tuđom robom, omogućavali su korišćenje svakog čoveka i obrta nje tog kapitala-robe do mere da se može izvući najveći profit”. 23.
Da su Jevreji sa Kosova bili organizovani, ukazuje pri¬mer Marija (Majira?) Menata iz Prizrena. On je svoju robu slao sa Isakom Efrunijem iz Beograda, Izraelom Svarmovim, Josifom Arariem i Abrahamom Potanom iz Soluna, Jevrejinom Ahimom iz Carigrada i drugima. Jevreji sa Kosova su svoju robu ukrcavali u Lješkoj luci i, po pravilu, ta roba je plovila za Ankonu. "Jedan kortular robe uverljivo pokazuje promet jevrejskih trgovaca iz Makedonije i Kosova preko lješke luke, tu je: Kordovana iz Bitolja fine skopske vune i rude iz rudnika kosovskog basena. Ovu robu je ukrcao jedan Jevrejin u Lješu u jesen 1588. godine.” 24.
Privredna aktivnost Jevreja za vreme turske vladavine, bila je prilagođivana i za turske potrebe. Jevreji, koji su se naseljavali po gradovima i trgovačkim centrima, bili su tzv. "Beraja, tj. lica koja nisu bila vezana za zemlju i koja su imala slobodu kretanja, što im je kao zanatlijama i trgovcima bilo neophodno potrebno. Jevreji, iako nisu bili raja, nisu bili oslobođeni od plaćanja raznih danaka. Glavni danak što su plaćali je bio harač, dok su kao pojedinci i kao opština plaćali džizije-harač”. 25.
"Jevreji su plaćali od 1728. godine džizije: spahijama, silhdratima, janičarima, tobdžijama itd. Bili su po plaćanju podeljeni u tri grupe. Siromašni su plaćali po jedan, srednji po dva, a bogati po četiri zlatna ešrefa”. 26.
U 1839. godini je objavljen, Gulthanski hatišerif koji je formalno Jevrejima priznao da imaju pravo da svedoče u su¬dovima. A 1864. godine ovu odluku je potvrdio i Rešid Paša, ali i njegova deklaracija nije donela suštinske promene. "Tek 1856. godine, nakon objavljivanja Sultanovog Hatihumiju¬na potvrđuje se građansko pravo Jevrejima, a samim tim i za razvoj industrijske proizvodnje, u čemu su Jevreji vodili glavnu reč”. 27.
Sistem privrednih sfera, obrazovanih oko većih gradova, funkcionisao je zahvaljujući dejstvu trgovačkih sistema, zasnovanih na verskoj ili etničkoj pripadnosti, koji su te sfere višestruko povezivali, držeći se spleta karavanskih i kolskih puteva. Sistem jevrejskih trgovaca, u potpunosti obrazovan u Turskoj do sredine 16. veka je samorazvijan, prilagođavan i dopunjavan, a razlikovao se od drugih sličnih sistema na prvom mestu po tome, što je bio samo deo velike mreže jevrejske trgovine širom sveta. Jevreji su se smelije širili po turskim šeherima i kasabama no što su to činili drugi trgovci, jer su skoro u svim mestima dolazili u dodir sa svojim sunarodnici¬ma koji su na te prostore došli mnogo ranije. Jevreji bi se ma gde stigli, vrlo brzo uklapali u već pripremljen trgovački sistem, u koji su unosili svoja materijalna sredstva, a posebno svoje sposobnosti, što će doći do punog izražaja i na Kosovu. Oni su u ovakvim prilikama dosta naglo ostvarili i ispoljili svu snagu svog trgovačkog sistema, razvili poslove i nagomilali kapital, što im je otvaralo dalje perspektive u njihovom veštom i upornom radu.
U svom poslu, delili su uloge, koje su određivale njihovo pripadanje pojedinim slojevima: od onih koji su svoja novča¬na sredstva ulagali u razna preduzeća, do krupnih uvoznika - i izvoznika koji su znali držati veći broj magaza i dućana do putujućih trgovaca, vlasnika radnji po manjim mestima. A ipak, sve ih je povezivao zajednički posao zasnovan na veoma pokretljivom trgovačkom kapitalu koji je podsticao svaki ostvarljiv poduhvat i postajao osnov rada i onih koji su poči¬njali bez sopstvenih sredstava. Sistem kreditiranja i početnog poslovanja s tuđom robom, omogućavali su korišćenje svakog čoveka i obrtanje te robe do mere, kad, se izvlači najveći profit. "Ovo je celokupnoj mreži jevrejskih trgovaca u Turskoj davalo efikasnost. Ovo je jevrejsku zajednicu u Turskoj učinilo čvršćom, solidarnom i jedinstvenom pred budućnošću a koju se nikada nije znalo šta nosi.” 28
Ono što je važilo za Jevreje koji su nastanjivali turske teritorije važilo je i za Jevreje na Kosovu. Koje su prednosti ovakvog sistema trgovanja videćemo u kasnijim izlaganjima, kada bude reči o poslovnosti Jevreja na Kosovu, koja je osta¬vila dosta tragova.
Da je Jevreja bilo i u Metohiji, a ne samo na Kosovu govore oskudni podaci. Koliko je Hajim Davičo stariji, Jevrejin iz Beograda, bio uticajan u obnovljenoj Srbiji knjaza Miloša, vidi se po jednom slučaju: " Kad je Moša Judić, Jevrej, trgovac iz Peći, pobegao u Beograd ostavši dužan nekom Srbinu tada veliku svotu novca od 16.000 groša ovaj pronađe Judića u Beogradu i uspe da dužnik bude uhapšen. Ali Judić nije imao čime da plati, te Davičo ode knjazu i oslobodi ga zatvora, s tim da beogradski Jevreji pokupe između sebe novac i plate jedan deo duga, jer je poverilac, posredovanjem knjaza i Daviča, pristao da smanji svoje potraživanje.” 29.
Saradnja Jevreja iz Beograda i Srbije, sa Jevrejima na Ko¬sovu i Metohiji, nite bila dovoljna, a što se da videti iz neko¬liko dokumenata. Život kosovskometohijskih Jevreja je zbog toga bio otežan, jer je Srbija već odavno bila oslobođena od Turaka, a Kosovo i Metohija tek 1912. godine.
Jedan dokumenat iz 1905. godine govori, da je na Kosovu bilo oko tri hiljade Jevreja, a što potvrđuje i drugi dokumenat iz 1910. godine, pa se odmah postavlja pitanje, šta se zbilo s tolikim Jevrejima kada je nakon pet godina, odnosno 1915. godine ostalo svega oko 298 ljudi? Posebno, kada nam podaci govore, da su samo u Prištini, između dva svetska rata, živela 22 roda sa preko 460 članova.
Da su se mnogi Jevreji povukli s Kosova s Turcima pred srpskim trupama 1912. godine i odselili za Tursku, potvrđu¬ju neka kazivanja starijih Prištinaca i starijih Jevreja. Među¬tim, manji broj Jevreja se uputio i prema Beogradu. Naime, jevrejska zajednica je nastojala da što više Jevreja' ostane u zemlji u kojoj su rođeni, pa su iz tih razloga beogradski rabini obilazili Kosovo s namerom da ubede svoje sunarodnike da se ne sele za Tursku, i druge zemlje.
Kada je Srbija oslobodila svoje južne krajeve od Turaka 1912. godine i kada su prištinski Jevreji naumili da se sele za Tursku, kako se vidi iz zapisnika Glavnog i Izvršnog odbora Jevrejskih verskih opština Jugoslavije iz 1937. godine, u Prištinu je došao tadašnji glavni rabain beogradske sefardske opštine dr. Isak Alkalaj. On je uspeo da ubedi prištinske Jevreje da je u njihovom interesu da ne napuštaju Prištinu, pogotovo što će od nove vlasti dobiti sva građanska prava. Prištin¬ski Jevreji su prihvatili ovaj savet na opšte zadovoljstvo. Ovo je takođe važilo i za nekoliko jevrejskih porodica koje su u to vreme živele u Kosovskoj Mitrovici. Mnoge su bile u krvnom srodstvu sa jevrejskim porodicama u Prištini, pa su se lakše saglasili sa odlukom svojih sunarodnika u Prištini.
Od 1912. godine do 1918. godine, između dva balkanska i Prvog svetskog rata za Jevreje na Kosovu je bilo vrlo teško vreme. Pogotovu što su neki Jevreji sa Kosova učestvovali li ovim ratovima, boreći se na strani Srbije. Poznato je da su u redovima srpske vojske bili Nisim Levi, koji je poginuo na solunskom frontu, Avram Mandilj, kao bolničar, Avram Ha¬jim, Gavrijel Navon, Into Bahar i drugi. Neki su za svoje za¬sluge u ratovima odlikovani visokim odlikovanjima. Oni su ipak uspeli, da svojim učešćem i aktivnostima, daju dopri¬nos stabilizovanju stanja, naročito u danima po završetku Prvog svetskog rata. Vrlo brzo su obnovili zanatsku radinost na Kosovu i organizovali trgovinu, koja je za vreme rata, kao i zanatstvo, stagnirala, izuzev trgovine oružjem i nekim prehrambenim artiklima.
Posle 1918. godine život Jevreja na Kosovu i Metohiji se poboljšao. Oni stiču sva građanska prava, a njihov doprinos je bio osetan u svim sferama života i rada. Mnogi jevrejski trgovci su u to vreme otkupljivali imovinu od Turaka, koji su se 1912. godine povukli s turskom vojskom. To se vidi iz dokumenata nekog Hisen age iz Kosovske Mitrovice, koji je imao veliku imovinu i od koje je deo prodao jednoj jevrejskoj po¬rodici. Naime, da bi realizovao kupoprodajni ugovor, Hisen Aga je morao podneti dokumenat da je izvršio sve poreske obaveze, bez čega se nije mogao izvršiti prenos prodate imovine. Dokumenat je pisan arapskim pismom i u njemu se iz¬među ostalog kaže: " Ovim dokumentom se potvrđuje posedovanje imanja Hisena age u blizini Kosovske Mitrovice. Dokumentom se potvrđuje da ima magazu, han, kuću i livade. Hisen aga je platio porez na imanje za 1912. godinu, o čemu svedoče dole potpisani svedoci. O tome su oni potpisali ovaj Dokumenat”. 30.
"Prilikom kupovine imanja od Turaka, Jevreji su solidarno pomagali jedan drugog, da bi mogli što više otkupiti, a u prvom redu radionice i trgovačke radnje. Na taj način, broj jevrejskih radionica i trgovačkih radnji na Kosovu se povećao posle 1912. godine, što im je omogućilo bolje i veće učešće u svim delatnostima”. 31.
23. Radovan Samardžić, Jevrejski zbornik, Jevreji i njihova trgovina, Beograd, 1968. godine.
24. Bogumil Hrabrak, Jevreji u Albaniji od kraja 13. do 17. veka i veze sa Dubrovnikom, Jevrejski zbornik. Beograd, 1971. godine.
25. Aleksandar Matkovski, Istorija na Evrejite vo Makdonija, 1983. Skopje.
26. Aleksandar Matkovski, Istorija na Evrejite vo Makedonija, 1983, Skopje.
27. Isto
28. Radovan Samardžić, Dubrovački Jevreji u tgovini 16. i 17. veka, Jevrejski istorijski muzej,
Zbornik, Beograd 1971. godine.
29. B. Kovačević, O Jevrejima u Srbiji, Jevrejski almanah 1959/60. godine.
30. Dokumenat pronađen u prodičnoj arhivi, porodice Bivas iz Beograda.
31. Dodatna dokumenta koja govore o trgovačkoj aktivnosti Jevreja na Kosovu od 1913. do
1915. mogu se videti u Naučnoom dodatku.
Opsta I Privredna Aktivnost Jevreja Do 1912 Godine