Milаn Koljanin
Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941.
Odgovor javnosti na antisemitizam
Uporedo sa jačanjem antisemitskih glasova, u javnosti su se čule i osude antisemitizma i njihovih nosilaca i na razne načine je iskazivana solidarnost sa jevrejskim žrtvama progona. Sećanja savremenika govore da su dolazak Hitlera na vlast, progoni Jevreja u Nemačkoj i sve što je sledilo iza toga uzbudili Beograđane. Apel Romena Rolana svim intelektualcima sveta javno su potpisivali istaknuti beogradski intelektualci.
Ubrzo posle dolaska nacističkog režima na vlast jedna od najznačajnijih manifestacija protivljenja fašizmu i protesta zbog progona Jevreja u nacističkoj Nemačkoj bio je 11. svetski kongres PEN-klubova održan u Dubrovniku od 25. do 28. maja 1933. U istoriji Međunarodnog PEN-a ovaj kongres je označen kao jedan od najznačajnijih. Održan je uz izdašnu potporu države, a istupanja na njemu dobili su veliki publicitet u stranoj i domaćoj štampi. Osnovno pitanje rasprave bilo je pravo na slobodnu reč i njeno ugrožavanje, pre svega u nacističkoj Nemačkoj, u kojoj su na udaru bili ne samo jevrejski nego i nemački pisci. Njihove knjige su javno spaljivane u Berlinu dve nedelje pre održavanja kongresa koji je to oštro osudio. Najoštriji u kritici nacističkih progona bio je izbegli nemački pisac jevrejskog porekla Ernst Toler. Osim izveštaja na naslovnim stranama u dnevnim novinama, iscrpni prikazi istupanja na kongresu i dokumenata koje je usvojio objavljeni su u Srpskom književnom glasniku i Židovu.
I jevrejska zajednica je bila zadovoljna kongresom PEN-klubova u Dubrovniku i njegovim odjekom u javnosti. Beneberitska loža Sarajevo na redovnom sastanku 7. juna 1933. sa velikim zadovoljstvom je konstatovala da je „Jevrejstvu data velika moralna satisfakcija time što su i pretstavnici nejevrejskih PEN-klubova na čelu sa predsednikom Wellsom najodlučnije protestirali protiv duha hitlerizma, koji je u Dubrovniku doživio osjetan i nezapamćen poraz. Na kongresu su odlučnu riječ imala dva književnika: pretstavnik grupe Jidiš Šalom Aš i slobodni mislilac Ernst Toler, književni emigrant iz Njemačke. Njihove izjave su sa najvećom napetošću iščekivane od čitavog kulturnog svijeta.“
Prema oceni jevrejske štampe, najveći deo javnosti je osuđivao progone Jevreja i pojave antisemitizma u zemlji. Novembra 1933. u jevrejskoj štampi je ocenjeno da se u poslednje vreme u Beogradu i Zagrebu pojavilo nekoliko antisemitskih listova, ali da je i u ozbiljnim listovima i časopisima sve veći broj članaka protiv hitlerizma. Isticano je da velika prestonička štampa (Politika, Pravda i Vreme) objektivno prati jevrejski život, pozdravlja cionizam i ima visok kulturni nivo. U predavanju u Jevrejskom domu 26. novembra 1933. književnik Dušan Nikolajević je odlučno osudio antisemitizam i progone Jevreja u Nemačkoj. O tome je izvestila beogradska štampa, a u jevrejskoj javnosti je ocenjeno da je to u prestonici do tada najodlučnija osuda antisemitizma i progona Jevreja u Nemačkoj.
U istupanjima na međunarodnim jevrejskim forumima predstavnici jevrejske zajednice su kao i ranije isticali povoljan položaj koji njihova zajednica uživa u Jugoslaviji. Na Trećoj jevrejskoj svetskoj konferenciji u Ženevi 23. avgusta 1934. na završnom plenarnom zasedanju govorio je jugoslovenski delegat, vrhovni rabin Isak Alkalaj. Prema izveštaju beneberitskoj loži Srbija, tom prilikom je istakao „kako Jevreji u Jugoslaviji uživaju sva prava i žive dobro i spokojno, blagodareći slobodoumlju našega Kralja i jugoslovenskog naroda. Naglasio sam da jugoslovenski Jevreji zapojeni duhom Jevrejstva uvek uzimaju živo učešće u svemu što se dešava širom jevrejskog sveta…“
Već 1934. mogle su da se zapaze određene promene u uređivačkoj politici velike beogradske štampe. To se pre svega odnosilo na poluzvanični dnevnik Vreme, tada pod uredništvom pisca Stanislava Krakova. Bio je to rezultat promena u međunarodnim odnosima čemu se prilagođavao i zvanični Beograd. Ipak, Vreme je i dalje izveštavalo o važnim skupovima jevrejskih organizacija na kojima je jedno od glavnih pitanja bilo progon Jevreja u nacističkoj Nemačkoj. Nastavljeno je objavljivanje vesti o životu Jevreja u Jugoslaviji, među njima i o jevrejskoj zajednici u Bitolju. Istovremeno, Vreme je donosilo i članke u kojima su afirmisani rezultati nemačke rasističke „nauke“. U skladu sa tada sve raširenijom kvazinaukom, eugenikom, prenošene su vesti o poznatim naučnicima pristalicama eutanazije.
I u velikim zagrebačkim listovima, kao što je bio Hrvatski dnevnik, povremeno su se pojavljivali članci sa osudom rasizma u Nemačkoj o čemu je jevrejska javnost redovno obaveštavana. Poseban značaj u jevrejskoj javnosti pridavan je istupima političara i drugih ličnosti iz javnog i naučnog života koji su se zalagali za ravnopravnost i izražavali protivljenje ili osudu antisemitizma i totalitarnih ideologija. Na naslovnoj strani Židova od 9. juna 1933. objavljena je vest o velikom zboru u Sarajevu na kojem se predsednik vlade Milan Srškić založio za versku ravnopravnost. U istom duhu bilo je i istupanje Vlatka Mačeka. Većeslav Vilder je u svom novopokrenutom listu Nova riječ izražavao simpatije za cionizam i osuđivao antisemitske listove u Zagrebu. U još jednom manjem zagrebačkom listu jugoslovenske orijentacije Smotri slavenske politike, pojavljivale su se oštre osude antisemitizma, za koji se tvrdilo da ima ulogu „trojanskog konja“ pomoću kojeg nacionalsocijalisti žele da se uvuku u zemlju i zagospodare njom. Osude antisemitizma objavljivane su i u drugim listovima i časopisima, demokratske, najčešće jugoslovenske orijentacije, poput sarajevskog Jugoslovenskog lista, beogradskih glasila Jugoslovenske politike, Srpskog književnog glasnika, Srpske štampe, zagrebačkih časopisa Nova Evropa, Književnik, Seljačko kolo. I u stručnim i specijalizovanim glasilima kakva su bila beogradski nedeljnik Lekar i mesečnik Zvuk publikovani su članci protiv progona Jevreja i antisemitizma. Na konferenciji Jugoslovenske radikalne zajednice u Sarajevu 15. marta 1936. ministar Đura Janković se založio za ravnopravnost svih vera, osudio je vređanje Jevreja i istakao njihov patriotizam. Poslanik Života Milanović je u oštrom istupu zahtevao da se spreči sve jača hitlerovska propaganda u Jugoslaviji, tvrdeći da su centri fašizma u Vojvodini i u Zagrebu. Rasizam i antisemitizam osudila je i grupa od osam profesora Univerziteta u Beogradu. Neki od njih su u svojim izjavama dali utemeljene analize političke i društvene funkcije ovih fenomena. U jevrejskoj štampi su isticani i drugi primeri javnih ličnosti koje su u svojim istupima i napisima osuđivali progone Jevreja, među kojima je bio i književnik i novinar Politike Aleksandar Vidaković. Među Jevrejima je povoljno odjeknuo i protest velike grupe jugoslovenskih sportista uoči olimpijade u Berlinu 1936. godine, koji su se zalagali za bojkot igara zbog progona u Trećem rajhu kojima su bili izloženi i Jevreji.
Odlučnije osude antisemitizma objavljivane su uglavnom u manjim listovima i časopisima sa ograničenim uticajem. Velika štampa najčešće je samo prenosila vesti o progonima Jevreja, ne samo u Nemačkoj nego i u drugim zemljama, uglavnom u Poljskoj, Mađarskoj i Rumuniji. Pri tome se nije upuštala u kritike takvih pojava, jer bi to imalo jasnu političku poruku koja ne bi bila u skladu sa sve boljim odnosima Jugoslavije i nacističke Nemačke. Već i sama činjenica da su veliki prestonički dnevnici prenosili vesti o velikim antijevrejskim izgredima, kao što su bili oni u Rumuniji sredinom 1940, u jevrejskoj javnosti je prihvatano kao podrška progonjenima. U doba velikog progona Jevreja posle početka rata i proglašenja jugoslovenske neutralnosti to je nesumnjivo i bio vid podrške. Jugoslovenska javnost je o antisemitizmu i progonima Jevreja najpotpunije mogla da se obavesti iz jevrejske štampe. U ovim listovima, među njima u zagrebačkom Židovu i sarajevskom Jevrejskom Glasu, redovno su objavljivani članci sa osudama nacizma i njegovih manifestacija u kojima je pri tome razmatran ideološki aspekt fenomena antisemitizma i rasizma.
U osudi rasizma i antisemitizma posebno odlučno su istupali liberalni i levičarski opredeljeni intelektualci, kako oni koji su bili bliski komunističkoj organizaciji, tako i nezavisni intelektualci. U beogradskoj javnosti postojala je inicijativa da se protiv antisemitizma nastupi organizovano. Beogradski advokat Miloš Stanković održao je oktobra 1936. predavanje o antisemitizmu, fašizmu i demokratiji, koje je zatim nameravao da održi po celoj zemlji. Predavač je istakao da treba osnovati Ligu za borbu protiv antisemitizma. Inicijativa se na tome i završila.
Među prvim publikacijama sa osudom antisemitizma bila je knjiga koju su uredili i izdali J. Mrazović i O. Borčić-Dvorski pod naslovom Židovi i današnja Njemačka (Zagreb 1933). Knjiga je objavljena „uz saradnju naših poznatih književnika i novinara iz raznih krajeva Jugoslavije, a pisana je istinski i nepristrano“. Štampana je ćirilicom i latinicom, a prilozi u njoj predstavljaju vredne analize prilika u nacističkoj Nemačkoj sa odlučnom osudom rasističkog antisemitizma i progona Jevreja. „Rasizam i preterani, izveštačeni nacionalizam igraju danas opasnu igru i teraju svoje besne orgije. Slučaj je bez primera u istoriji. Nikada se jedna rasa i jedan narod, kao što je jevrejski, nije na ovakav način progonio u jednoj naprednoj, kulturnoj i civilizovanoj zemlji. To će se Nemačkoj svetiti.“ Obimom je najveći i najvredniji prilog u knjizi naslovljen „Njemački antisemitizam“ sa odličnim prikazom uloge Jevreja u nemačkoj istoriji i analizom nemačkog rasističkog antisemitizma kao oruđa imperijalizma. „Antisemitizam samo je jedan dio one velike opasnosti za sav svijet, a u prvom redu za male narode.“
Jedna od malobrojnih posebnih publikacija posvećenih isključivo antisemitizmu bila je brošura Mirka Kus-Nikolajeva Antisemitizam bez maske (Zagreb 1935). Ovo je bila jedna od najboljih levičarskih kritika antisemitizma i njegove društvene uloge u jugoslovenskoj, posebno hrvatskoj, međuratnoj javnosti. Kritikovano je kapitalističko društvo i nacionalsocijalistički antisemitizam kao vrsta rasizma koji je poslednjih godina izbio novom snagom. Današnji antisemitizam je produbljivanje viševekovne tradicije, u kojoj se jevrejstvo ne izražava samo u kapitalizmu, nego i u masoneriji, socijalizmu i komunizmu. Borba protiv antisemitizma je sastavni deo borbe za formiranje „jednog višeg životnog izraza ljudske zajednice“. Kus-Nikolajev je ukazao na opasnost da se antisemitizam uvuče u redove proletarijata kada je njegova klasna svest neizgrađena, a ideološki uticaj malograđanstva još dosta jak. Istakao je da ne misli na „revolversku antisemitsku štampu“, nego na „onu organizovanu antisemitsku akciju, koju kod nas provode klerofašistički krugovi“. Cilj antisemitske teze o judeomarksizmu je „skrenuti pažnju od gladi i stradanja obezumljenih masa na jednu nevažnu pojavu i time ih uškopiti za pozitivnu akciju.“ Proletarijat treba da prednjači u borbi protiv antisemitizma koji je „osuđen na propast zajedno sa onim društvenim slojem koji ga je preuzeo iz starih inventara ljudske zalutalosti“.
Osude rasizma, antisemitizma i progona Jevreja bili su teme knjiga i brošura koje su tridesetih godina objavljivane u Beogradu i drugim gradovima. O jačanju antisemitske propagande, ali i odgovora na nju govori i činjenica da je od 1933. do 1939. štampano ukupno 5 antisemitskih brošura i isto toliko publikacija sa kritikama antisemitizma. Svojevrsna reakcija na Nirnberške zakone bila je knjiga Nikole M. Popovića Postoje li rase? (Beograd, 1935). Branimir Petrović je brošurom Jevrejska stvarnost (Beograd, 1937) osudio antisemitske napise u ljotićevskim listovima i progone Jevreja. On je dao i tipologiju antisemitizma u pojedinim zemljama pri čemu je, u skladu sa svojim ideološkim stavom, kao primer dobrog rešavanja jevrejskog nacionalnog pitanja istakao Sovjetski Savez.
Među delima sa teorijski zasnovanom kritikom nemačkog rasizma i njegovih političkih i društvenih implikacija važna je knjiga Dušana Nedeljkovića Rase i rasizam (Skoplje 1937). Ona je nastala na osnovu autorovih predavanja, održanih 1935. i 1936. na narodnim univerzitetima u Skoplju, Beogradu, Kumanovu, Prištini i drugim gradovima. Istaknuti političar dr Živko Topalović napisao je 1939. godine knjigu Jevreji i njihova svetska misija. Na predlog Jevrejske čitaonice iz Beograda Savez jevrejskih opština je krajem oktobra iste godine otkupio deo tiraža ove knjige. U nekim od ovih knjiga (E. B. Gajić, Jugoslavija i jevrejski problem, Beograd 1938; Rista St. Delić, Jevreji u Jugoslaviji, Beograd 1939) odnosi Srba i Jevreja su nekritički idealizovani. Trudom novinara Miće Dimitrijevića i publiciste Vojislava Stojanovića 1940. godine objavljen je zbornik mišljenja brojnih javnih ličnosti Naši Jevreji, Jevrejsko pitanje kod nas (Beograd 1940). Osnovni stav ovih mišljenja bio je da antisemitizam nema veće razmere i da se unosi sa strane u zemlju, ali da ta „moda“ neće imati odziva u narodu. Već u vreme objavljivanja ove knjige događaji su je demantovali.
Krajem tridesetih i početkom četrdesetih godina u vreme javnih rasprava o promenama u uređenju države pod uticajem osovinskih sila, u jevrejskoj javnosti su isticani istupi političara koji su se zalagali protiv podražavanja ovih zemalja. To je bila i implicitna kritika mera koje su ove zemlje uvodile protiv Jevreja, mada je i ovde često korišćen ezopovski jezik primeren jugoslovenskoj neutralnosti u ratu koji se širio.
Posle početka Drugog svetskog rata i velikih stradanja Jevreja u „novom evropskom poretku“ jugoslovenskim Jevrejima je mnogo značio svaki javni istup kojim se iskazivala solidarnost sa narodom koji strada. Svaki takav istup prenošen je u jevrejskoj štampi. Jedan od vođa Srba u Hrvatskoj, Adam Pribićević, sa mnogo simpatija pisao je krajem maja 1940. u Seljačkom kolu o teškoj borbi Jevreja kojima su Nemačka i Italija objavile rat na život i smrt, jer oni i u takvim uslovima polažu temelje svojoj novoj državi. Koliki je značaj pridavan ovim rečima u jevrejskoj javnosti, govori i činjenica da je o ovom članku Adama Pribićevića svoj komentar dao sam A. Liht. Vođa jugoslovenskih cionista je ovo priznanje Jevrejima stavio u red sa svedočanstvima Masarika, Beneša, Gorkoga i Tolstoja. Povodom rođendana Vlatka Mačeka, glasilo jugoslovenskih cionista uputilo mu je čestitke i podsetilo na njegove „jasne riječi afirmacije pravde i humaniteta u odnosu svome i prema nama Židovima“.
U jugoslovenskoj, pre svega srpskoj javnosti i na druge načine se iskazivala solidarnost sa progonjenim Jevrejima iz Nemačke, posle anšlusa i iz Austrije, među kojima je bilo i značajnih imena iz oblasti kulture i nauke. Prognani jevrejski umetnici su i u Jugoslaviji predstavljali nemačku kulturu, iako su bili prinuđeni da napuste svoju otadžbinu. Isto je bilo i sa nekolicinom vrhunskih nemačkih naučnika jevrejskog porekla koji su u Jugoslaviju doneli najnovija dostignuća nemačke nauke. Tako je veliki talas izbeglih jevrejskih naučnika i umetnika, koji je R. Hilberg nazvao „veliko premeštanje darovitih iz Srednje Evrope u anglosaksonske zemlje“, dodirnuo i Jugoslaviju.
Među brojnim jevrejskim izbeglicama iz Nemačke bili su i muzičari i pevači; oni su formirali hor Hanigun (melodija, harmonija) kojim je dirigovao dr Vinaver, bivši dirigent berlinske Državne opere. Ovaj hor je u proleće 1934. imao turneju po Jugoslaviji i priređivao koncerte u Beogradu i Sarajevu. Otkazivanje gostovanja akademskog hora „Obilić“ u Nemačkoj 1936. izgleda da je bio izraz otpora srpskih intelektualnih krugova približavanju zemlje nemačkoj politici. I vrlo slaba zastupljenost nemačkih autora na beogradskim pozorišnim scenama u drugoj polovini tridesetih godina odražavala je negativne reakcije beogradske umetničke i intelektualne elite na politiku Hitlerove Nemačke. Blagonaklon odnos države, koji se donekle promenio 1938, kao i solidarnost umetničkih i akademskih krugova iskazana je i angažovanjem istaknutih austrijskih i nemačkih umetnika jevrejskog porekla koji su bili prinuđeni da napuste svoju zemlju. Nekoliko izbeglih istaknutih operskih i dramskih režisera i dirigenata angažovano je u beogradskoj Operi i Baletu u drugoj polovini tridesetih godina. Među izbeglicama kojima je omogućen rad u Jugoslaviji bilo je i drugih istaknutih umetnika i naučnika. Oni su u domenu svoje delatnosti puno učinili za zemlju koja im je pružila gostoprimstvo.
Izraz solidarnosti hrvatske intelektualne javnosti sa progonjenim Jevrejima bilo je i postavljanje drame ruskog pisca Evregina Čirikova Jevreji u Hrvatskom narodnom kazalištu u Zagrebu. Tema ove drame, igrane u većem broju evropskih pozorišta, bili su pogromi i borba mladih Jevreja za svoja prava u Rusiji. U proleće 1935. klerofašisti su prekinuli premijeru ove drame u Zagrebu, i pored protivljenja dela gledališta. Ovaj incident izazvao je intervenciju policije. I na repertoarima drugih pozorišta postavljane su dramske i operske predstave jevrejskih autora i sa jevrejskom tematikom što je u tadašnjim međunarodnim okolnostima neizbežno imalo i politički prizvuk. U Skoplju je 1937. godine tri puta izvedena Halevijeva opera „Jevrejka“. Srpsko-jevrejsko pevačko društvo održalo je 1939. celovečernji koncert na talasima Radio-Beograda izvodeći dela jevrejskih autora ili sa tematikom iz jevrejske istorije.
I pored veoma oštre borbe vlasti protiv komunista i njihove propagande, u jugoslovenskim službenim krugovima i najvećem delu javnosti komunizam (boljševizam) i dalje nije identifikovan sa jevrejstvom, što je tada bio jedan od najčešćih antisemitskih stereotipa. U promenjenim međunarodnim okolnostima sredine tridesetih godina zahtevi sve jače opozicije za demokratizaciju zemlje poklopili su se sa porastom uticaja komunista. Na to je uticala i nova, narodnofrontovska politika, inicirana u moskovskom centru svetske revolucije. Iako nedosledno, ova politika je osim demokratske dobila i izrazito jugoslovensku i patriotsku komponentu. Kao uvek snažan i uticajan faktor, pre svega među Srbima, delovala je i slovenska solidarnost, sada oličena u novoj Rusiji koja svetom širi ideju istinske socijalne pravde.
U borbi demokratske javnosti i komunista protiv „fašizacije“ zemlje u vreme Stojadinovićeve vlade samo povremeno je isticana i potreba borbe protiv antisemitizma. Na antisemitizam se uglavnom gledalo kao na deo fašističke ideologije i politike sa kojom je nužan odlučan obračun svih naprednih snaga. Antisemitizam je posmatran uglavnom kao sastavni deo rasizma, koji je oruđe reakcionarne fašističke ideologije i političke prakse. U tom pogledu posebno su bili aktivni studenti Univerziteta u Beogradu na čijim je tribinama rasizam bio jedna od tema. Studentsko pedagoško-filozofsko udruženje, koje je bilo u rukama komunista, organizovalo je ciklus predavanja o aktuelnim temama. Među prvim bilo je predavanje dr Ljubomira Živkovića „Nauka i rasna ideologija“, održano 10. decembra 1935.
Beogradski univerzitet je imao izrazito slobodarsku tradiciju tako da na njemu nacionalističke i profašističke snage u celom međuratnom periodu nikada nisu mogle da stvore značajnije uporište. Već 1934. godine Komunistička partija Jugoslavije preuzela je rukovođenje studentskom organizacijom na Univerzitetu, pod čijim okriljem je organizovana jedna od najuticajnijih opozicija režimu i sve agresivnijim profašističkim snagama. Među njima posebno su bili agresivni pripadnici Zbora i njegove omladinske organizacije Beli orlovi. Oni, ipak, nisu mogli ozbiljnije da pariraju mnogo brojnijim i takođe dobro organizovanim i agresivnim komunističkim studentima.
Krajem tridesetih i početkom četrdesetih godina borba protiv antisemitizma dobila je istaknutije mesto u levičarskoj kritici društva. Domaće pristalice ovakvih shvatanja žigosane su kao plaćenici, dok se na antisemitizam gledalo pre svega kao na rezultat stranog uticaja. Kritika antisemitizma bila je uočljiva u pisanju omladinskih prokomunističkih listova, kakav je bio Mladost. U članku „Protiv sramote rasnih pogroma“ iz februara 1939. istaknuti komunistički studentski vođa iz Beograda Ratko Mitrović, osudio je rasne pogrome u svetu, „a naročito strahote 10. i 11. novembra“. Ovaj članak je jedna od najžešćih javnih osuda nasilja u Nemačkoj koja su usledila tokom „Kristalne noći“. To je bila dobra prilika da se istakne narodnofrontovska komunistička politika.
Masovni pogromi tokom „Kristalne noći“ shvaćeni su kao praktična primena rasne teorije o „inferiornim“ i „superiornim“ rasama; ona je potrebna grupicama „parazita i magnata koji iza zavese upravljaju sudbinom još uvek najvećeg dela zemalja“. Osuđeno je pisanje „izvesne protivnarodne plaćene štampe“ koje se smatralo kao „predznak pogroma, žrtava, nasilja i kod nas. Š…] Borba protiv antisemitskih pogroma – to je deo borbe naše generacije za jednakost i prava čoveka, za međunarodnu solidarnost i bratstvo, za slobodu i sreću. Ta je borba za nas, danas, deo našega pokreta za nezavisnu Jugoslaviju sreće slobode i mladosti.“ Pisac članka se zalagao za borbu protiv „pokušaja stvaranja takvog raspoloženja kod nas, protiv sramnih iz inostranstva importiranih pokušaja sramoćenja naše zemlje i naših naroda“. Ovaj broj Mladosti zabranila je cenzura.
Veliki značaj jevrejska javnost je pridavala i istupima crkvenih velikodostojnika, pre svega onima koji su se zalagali za hrišćanske principe i za potpunu ravnopravnost svih građana, bez obzira na veroispovest i poreklo. Takvi istupi dobiće na značaju uporedo sa sve jačim progonima Jevreja u Nemačkoj i drugim zemljama i širenjem antisemitizma. Svakako najbrojniji su bili istupi velikodostojnika Srpske pravoslavne crkve, dok su istupi prelata Rimokatoličke crkve u Jugoslaviji tim povodom bili upadljivo retki.
Glas muslimanskih verskih vođa povodom progona Jevreja nije se čuo, što treba povezati sa odnosima Jevreja i Arapa i pitanjem stvaranja jevrejske države u Palestini. Još sredinom dvadesetih godina britanski diplomati u Jugoslaviji zapazili su da je muslimanska štampa krajnje panislamska i antibritanska. Ni kasnije nije bilo dileme o tome da su simpatije muslimanskog versko-političkog vođstva na strani palestinskih Arapa, što je uticalo i na stav prema domaćim Jevrejima. To je pothranjivalo već postojeću netrpeljivost muslimanskog poslovnog sveta prema jevrejskim konkurentima, koji su dominirali sarajevskom čaršijom i imali značajnu ulogu u nekim drugim gradovima Bosne i Hercegovine. Netrpeljivost prema Jevrejima i cionizmu iskazivao je i vođa bosanskohercegovačkih muslimana Mehmed Spaho. Prema dnevničkoj belešci glavnog urednika Samouprave, organa vladajuće Jugoslovenske radikalne zajednice, Milana Jovanovića Stoimirovića od 12. maja 1936, ministar Spaho je oštrim tonom protestovao zbog objavljivanja „jedne simpatične notice o cionistima“.
U javnosti je održavan privid opšte sloge, barem na javnim manifestacijama. Jedna od takvih prilika bila je i osvećenje nove sinagoge u Rumi novembra 1937. Tada je organizovana velika svečanost na kojoj je učestvovalo 2.000 ljudi i 54 predstavnika svih kulturnih i humanitarnih ustanova. Osim vrhovnog rabina Alkalaja i izaslanika Dvora, prisutne su bile i delegacije Srpske pravoslavne crkve, Sokola, Udruženja četnika, Kulturbunda, Srpske i Hrvatske čitaonice i drugi. Nije bilo predstavnika Rimokatoličke crkve.
V. Živančević, Od Vidinskog poljančeta do „Helikona“ u „Moskvi“, 145.
2 P. Palavestra, Istorija Srpskog PEN-a, 32.
3 Isidora Sekulić, „Beleške povodom kongresa PEN-klubova “, SKG, NS, br. 3, 16. juni 1933, 252–255; Svetislav Stefanović, „XI kongres PEN-klubova u Dubrovniku“, isto, 256–259; Aleksandar Vidaković, „PEN klub i Nemci na kongresu u Dubrovniku“, isto, 259–263; Pero Slijepčević, „Nemački savremeni književnici i politika“, isto, 272–273; „Kongres PEN-klubova u Dubrovniku“, Židov, br. 21, 26. maj 1933, 5; „Nakon Dubrovnika. Pitanje židovstva problem slobode misli“, isto, br. 22, 2. jun 1933, 3; „Odjeci. S kongresa PEN-klubova u Dubrovniku. Ernst Toler i jevrejstvo“, isto, br. 23, 9. jun 1933, 3–4; „Stav Jidiš PEN-kluba u Dubrovniku“, isto, 5. Detaljno o toku i odjecima kongresa vidi u: P. Palavestra, Istorija Srpskog PEN-a, 30–42.
4 AJ, 100–23–66.
5 „Neki izvaci iz antisemitskog novinstva“, Židov, br. 45, 10. novembar 1933, 5–6; „Prestonička štampa i Jevreji“, isto, br. 46, 17. novembar 1933, 1. Tridesetih godina Politika je imala tiraž od 150.000, a Vreme 130.000 primeraka.
6 „Jugoslovenski književnik o antisemitizmu“, Židov, br. 50, 15. decembar 1933, 2–3.
7 AJ, 100–23–74.
8 „U Ženevi je otvorena treća svetska jevrejska konferencija“, Vreme, 22. avgust 1934, 2; „Oko 70.000 Jevreja pobeglo iz Nemačke“, isto; Ljub. Stojanović, „Jedna varoš na Jugu, otrovana ratom i krizom – truje se sada hašišom“, isto, 30. septembar 1934.
9 Dr Svetislav Stefanović, „Nacionalizam i rasni problem. Zapadno-evropski čovek-arijevske rase postoji“; Vreme, 22. avgust 1934, 1. Stefanović je mišljenje nemačkih naučnika potkrepio i rezultatima ispitivanja, kako je naglasio, svog prijatelja dr Ludvika Hiršfelda u srpskoj bolnici u Solunu 1917–1918. Ovo je, u stvari, bila svojevrsna zloupotreba tih istraživanja; vidi: Ludvik Hiršfeld, Istorija jednoga života, Beograd 1962, 89–93; „Eutanazija dobija ugledne pristalice. Čuveni bečki naučnik g. dr. Vagner-Jaureg izjasnio se za ubijanje neizlečivih bolesnika iz prostog – milosrđa“, Vreme, 6. oktobar 1934, 4.
10 Židov, br. 8, 22. februar 1935,8; „Hrvatski dnevnik’ o njemačkoj ’nauci“, isto, br. 51, 18. decembar 1936, 10; „Iz štampe“, isto, br. 47, 5. novembar 1937, 7.
11 Židov, br. 23, 9. jun 1933, 1. Povodom Srškićeve smrti na sednici beneberitske lože Sarajevo 21. aprila 1937. istaknuto je da je on bio čovek širokih i naprednih pogleda sa velikim brojem jevrejskih prijatelja, kao i da Jevreji u njemu gube velikog prijatelja; AJ, 100–24–89.
12 AJ, 100–24–83. Među ostalim tekstovima treba izdvojiti članak poznatog novinara i diplomate Živojina Balugdžića „Dva shvatanja o Jevrejstvu“ u kojem je osporena nacistička rasna teorija i jasno ukazano na političku pozadinu antisemitizma; Srpski književni glasnik, knj. LXI, br. 3, 1940, 227–232. Vuk Vinaver, Pisci svedoci epohe 1914–1941, Beograd 1978.
3 „Većeslav Vilder o hitlerizmu“, Židov, br. 14, 3. april 1936, 8; „Izjava dra Vlatka Mačeka protiv antisemitizma“, isto, br. 18, 1. maj 1936, 1; „Jedan objektivan članak u jugoslavenskoj štampi o palestinskim nemirima“, članak preštampan iz beogradske Samouprave, glavnog organa Jugoslovenske radikalne zajednice, isto, 5; „Iz štampe“, Židov, br. 36, 4. septembar 1936, 8 – ovde je prenet članak iz glasila Demokratske stranke Odjek; „Nacionalsocijalistička propaganda“, Židov, br. 43, 23. oktobar 1936, 12 –ovde je prenet članak iz nedeljnika Javnost koji je uređivao Niko Bartulović; „Iz štampe“, Židov, br. 46, 13. novembar 1936, 10; „Predavanje o fašizmu na beogradskom narodnom univerzitetu“, isto, br. 48, 27. novembar 1936, 8; isto, br. 10, 1937; „Antisemitizam u Jugoslaviji uperen je protiv nas Hrvata, Srba i Slovenaca“, isto, br. 14, 2. april 1937, 4–5; „Profesori univerziteta o rasizmu“, isto, br. 12, 24. mart 1939, 8; AJ, 100–24–88.
4 „Aleksandar Vidaković – In memoriam“, Židov, br. 6, 9. februar 1940, 6; vidi i R. Gašić, Beograd u hodu ka Evropi, 36.
5 Židov, br. 15, 10. april 1936, 4, „Stotinu najpoznatijih beogradskih sportista protestira protiv duha buduće olimpijade“. Ovde je prenet članak iz Politike. U komentaru je navedeno da se jedna grupa sportista, ipak, zalagala za odlazak u Berlin i da je među njima bio i Jevrejin Edo Fink, predsednik Moto-kluba.
6 „Opium“, Židov, br. 32, 9. avgust 1940, 1. O progonima Jevreja u Rumuniji ovde je prenet članak iz Politike od 2. avgusta 1940, ali za razliku od dotadašnje prakse ne u izvornom obliku nego u hrvatskom „prevodu“.
7 D. Katan Ben-Zion, „Polemics with Nazism“, 289–292.
8 AJ, 100–24–83.
9 Židovi i današnja Njemačka, uredili i izdali J. Mrazović i O. Borčić-Dvorski, Zagreb 1933, 9.
20 Isto, 56–57.
2 U vreme NDH Mirko Kus-Nikolajev je radikalno promenio svoja gledišta u čemu nije bio jedini među levičarima. Zaposlio se u glavnoj propagandnoj ustanovi ustaške države i objavljivao veći broj članaka i knjiga; Kus-Nikolajev, Mirko, u: Tko je tko u NDH, 222 (Josip Bratulić).
22 M. Kus-Nikolajev, Antisemitizam bez maske, 6–7, 25, 30–32.
23 Nataša Đuka, Antisemitizam i kritika antisemitizma u beogradskim brošurama 1933–1945, Godišnjak za društvenu istoriju, god. 1, br. 3, Beograd 1994, 284–285, 289–291.
24 Dušan Nedeljković, Rase i rasizam, Skoplje 1937.
25 JIM, reg. br. 5857, Zapisnik 6. sednice SJVO, 30. oktobar 1939; Dr. Ješua Kajon, „Jevreji i njihova svetska misija’od D-ra Živka Topalovića“, Vesnik Jevrejske sefardske veroispovedne opštine, br. 11, 1. novembar 1939, 7–8; „Pregled knjiga“, isto, br. 19–20, 15. jul 1940, 10. Ovde je dat pregled knjiga jugoslovenskih autora koji se bave „jevrejskim problemima“ od druge polovine tridesetih godina, kao i prevedenih knjiga koje se bave istim pitanjem.
26 „Iz štampe“, Židov, br. 35, 30. avgust 1940, 7. Ovde je prenet deo članka Milana Grola, šefa Demokratske stranke, iz organa šumadijskih demokrata Narodni pokret.
27 „Otrovno seme“, Židov, br. 25, 21. jun 1940, 6. A. Liht je u članku pohvalio i rad Adamovog brata Svetozara Pribićevića.
28 „Naše dobre želje dru Vladku Mačeku“, Židov, br. 30, 26. jul 1940, 5.
29 Nemački kulturni uticaj na beogradsku kulturnu elitu posle dolaska nacista na vlast 1933. treba podeliti na organizovani, nastao kao rezultat delovanja nemačke države, i neoficijelni. Sa stanovišta nacističkog režima ovaj drugi je bio nepoželjan, jer su njegovi prenosioci uglavnom bili stigmatizovani i prognani Jevreji, odnosno „strano telo“ u nemačkoj kulturi. R. Gašić (Beograd u hodu ka Evropi) nije jasno razdvojila ova dva toka nemačkog kulturnog uticaja.
30 R. Hilberg, Zločinci, žrtve, posmatrači, 146–147.
31 „Jevrejsko vokalno udruženje na turneji kroz Jugoslaviju“, Zvuk, br. 6, april 1934, 234; Ž. Lebl, Do ’konačnog rešenja’. Jevreji u Beogradu, 356. Beogradska muzička javnost je pratila i beležila u svojim glasilima razne mere diskriminacije i progona jevrejskih muzičara u Nemačkoj; R. Gašić, Beograd u hodu ka Evropi, 85.
32 Dr Ferdinand Blumental, ugledni onkolog iz Berlina, od 1933. radio je u Jugoslaviji, a uz pomoć Rokfelerove zadužbine osnovao je Onkološki institut u Beogradu. Dr Artur Libert je 1933–1939. kao honorarni profesor predavao na Filozofskom fakultetu u Beogradu i 1935. objavio knjigu Filozofija nastave. Erih Hecel je kao operski reditelj od 1933. preporodio Beogradsku operu u kojoj je veliki trag ostavio i Jozef Krisp, izbegli dirigent Bečke državne opere i Bečke filharmonije; R. Gašić, Beograd u hodu ka Evropi, 200–204; Sto godina Filozofskog fakulteta u Beogradu 1863–1963, Beograd 1963, 182. Nemački dirigent jevrejskog porekla Mario Menaše Bronca od 1934. do 1938. vodio je Jevrejski akademski hor pri aškenaskoj jevrejskoj opštini u Beogradu; I. Hofman, Srpsko-jevrejsko pevačko društvo, 26–28.
33 Vjeko Afrić, U danima odluka i dilema, Beograd 1970, 143–145; vidi i: „Umro Evregin Čirikov autor drame ’Jevreji“, Židov, br. 3, 22. januar 1932, 2.
34 Žamila Kolonomos, Evrejskite zaednici na Makedonija do 1941 godina, u: Skopskite Evrei, izbor i redakcija Mišo Kitanoski, Skopje 2002, 12.
35 Aleksandar Levi, Srpsko-jevrejsko pevačko društvo – Hor „Braća Baruh“, Spomenica 1879–1979, Beograd 1979, 83.
36 To ne znači da pojedini visoki državni činovnici nisu imali takvo mišljenje. Izveštavajući o velikom širenju boljševizma, čak i među srednjoškolcima, predsednik Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu Atanasije Šola je 1919. godine nazvao ovu ideologiju „raspadni otrov židovske demagogije“; G. Miloradović, Karantin za ideje, 131, nap. 1. Zbog antisemitskog tumačenja uloge Jevreja u boljševičkoj revoluciji, jevrejska javnost je protestovala protiv korišćenja srednjoškolskog udžbenika „Istorija novog veka“ I. Zrnića (Beograd 1921); „Kako se u našim srednjim školama podučava istorija“, Židov, br. 49, 21. novembar 1924, 6.
37 Milica Damjanović, Napredni pokret studenata Beogradskog univerziteta. Prilog istoriji, knjiga druga: Od 1929. do 1941. godine, Beograd 1974, 189.
38 Đorđe Stanković, Revolucionarni stutentski pokret i fašizam, u: Studenti i univerzitet 1914–1954, 81–84, 91–94; M. Stefanović, Zbor Dimitrija Ljotića, 72–81. Vidi i: Branko Petranović, Istorija Jugoslavije, prva knjiga: Kraljevina Jugoslavija 1914–1941, Beograd 1988, 213–290; Mira Radojević, Udružena opozicija 1935–1939, Beograd 1994.
39 Mladost, br. 5, Beograd februar 1939; AJ, 38, 82–207, zabrana Kns. 1108/39. Zato što je preneo ovaj članak, zabranjen je i list Vesnik Jevrejske sefardske veroispovedne opštine, br. 4, od 1. aprila 1939; isto, Državno tužioštvo za grad Beograd – Pretsedništvu Ministarskog saveta, za Centralni Presbiro, Kns. Br. 2481/39. Vidi i: M. Damjanović, Napredni pokret studenata Beogradskog univerzizeta, knjiga druga, 206, 245, 269, 319, 326.
40 Ž. Avramovski, Britanci o Kraljevini Jugoslaviji, knj. I, 326–328.
41 Milan Jovanović Stoimirović, Dnevnik 1936–1941, Novi Sad 2000, 54. Stoimirović mu je odgovorio sledeće: „Moje pisanje o Palestini, simpatizam za Jevreje, Vas vređa kao da su i Arapi članovi Jugoslovenske radikalne zajednice“; isto.
42 „Osvećenje nove sinagoge u Rumi“, Židov, br. 49, 19. novembar 1937, 8.
Iz knjige: Milan Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941.
Izdavač: Institut za savremenu istoriju, Beograd, 2008.
Lamed
List za radoznale
Redakcija: Ivan Ninić i Ana Šomlo
Adresa: Shlomo Hamelech 6/21
42268 Netanya, Israel
Telefon: +972 9 882 61 14
e-mail: li.ten.noisivten|cinin#li.ten.noisivten|cinin
