Mladenka Ivanković
Logor Sajmište
Beogradsko Sajmište je lokalitet koji je otvoren 1937. godine, kao nacionalni reprezentativni izložbeni kom-pleks. Sajmište je predstavljalo najistaknutiju moder-nističku arhitektonsku gradsku celinu, važan marker identiteta grada i nacije (1) .
U proleće 1941. godine sukob sa silama Osovine je rezultiralo vojnim i političkim slomom Jugoslavije. Petnaestog aprila 1941. godine u Beograd je stigao fon Vajs i sa svojim štabom bio je ovlašćen da na jugo-slovenskoj terotoriji koju zaposedaju Nemci oformi Vrhovnu okupacionu komandu, a 17. aprila potpisana je bezuslovna kapitulacija Jugoslavije.
Rešavanje jevrejskog poblema u okupiranom Beo-gradu može se podeliti u tri faze. U prvoj fazi, koja je trajala od aprila do avgusta, nacisti su izvršili popisi-vanje i obeležavanje Jevreja u Beogradu, ograničili im slobodu kretanja, vršili pljačku imovine, uveli prinudan rad i razne vrste nameta. U drugoj fazi, koja je trajala do novembra, su koncentrisali odrasle muškarce u logor “Topovske šupe“. Prvi logoraši su bili Jevreji dovedeni iz Banata, a zatim svo beogradsko muško jevrejsko stanvništvo, koji su bili petvoreni u taoce i streljani gotovo svekodnevno. (2) U trećoj fazi, u jesen 1941. godine kada je bilo uništeno muško beogradsko jevrej-sko stanovništvo nemačka administracija je počela da traži pogodno mesto gde bi zatočila preostale Jevreje, žene, decu i starce, čija je starost, pol ili fizičko stanje onemogućilo da budu taoci.
Prostor Sajmišta, odvojen od centra Beograda, na levoj obali reke Save, preživelo je bombardovanje 6. aprila i bio relativno neoštećen. Za prvih šest meseci okupacije stajao je napušten i prazan. Sa početkom okupacije, nekadašnji izložbeni paviljoni i prateći objekti Beogradskog sajma pretvoreni su u nacistički koncentracioni logor Sajmište, počevši od jeseni 1941. Logor Sajmište je do polovine 1942. godine bio koncetracioni logor za jevrejske žene i decu, pre svega iz Beograda, koji su, osim na licu mesta, smrt našli u gasnim kolima na putu za Jajince. Ova je odluka morala formalno biti u saglasnosti sa vlastima Nezavisne države Hrvatske (NDH) koja je imala vlast na toj teritoriji. Dozvolu hrvatskih vlasti dobio je nemački poslanik u Zagrebu Zigfrid Kaše, ali pod uslovom da uprava logora bude u nemačkim rukama i da se snabdevanje zatočenika vrši iz Beograda, a ne sa hrvatske teritorije. (3)
Život je u logoru ili po izlasku izgubilo 6500 Jevreja mahom iz Srbije, čime je Srbija postala prva Judenfrei okupirana evropska teritorija(4). Pojedini istraživači Holokausta smatraju da je slučaj Sajmišta posebno značajan u kreiranju nacističke politike prema Jevrejima od tog vremena nadalje, upotreba gasnih kola i efikasna likvidacija civila anticipirale su formiranje kampova smrti i intenziviranje i rutiniziranje mašinerije Holokausta u budućnosti(5). Pošto je uništena jevrejska populacija u Srbiji, Sajmište je korišćeno kao tranzitni logor i gubilište za civile, te simpatizere i pripadnike Narodno-oslobodilačkog pokreta iz čitave Jugoslavije. Procenjuje se da je oko 30.000 osoba prošlo u ovom periodu, koje su većinom transportovane na prinudni rad, ali i u logore smrti, a da je više od deset hiljada tamo izgubilo život. Logor je zatvoren u septembru 1944. (6) Veći deo kompleksa je srušen u savezničkim bombardovanjima.
Na simboličkoj mapi patnje za vreme okupacije koja je konstituisana u doba socijalizma glavni toponimi Beograda bili su Banjica i Jajinci. Najveći logor na prostoru Srbije, Sajmište, bio je ostavljen po strani. Banjica je pre svega bio logor za političke zatvorenike. Kroz ovaj logor prošao je veliki broj pripadnika oružanog i političkog pokreta otpora. Jajinci su, sem toga, bili stratište zatvorenika iz svih beogradskih logora, te su bili prigodniji za ideološku, narativnu i prostorno-memorijalnu konstrukciju o slici okupacije u Beorgadu od Sajmišta. Koncetracioni logor Sajmište je bio mesto umiranja civila koji najčešće nisu bili podvrgavani političkom i policijskom isledjivanju.
U prvim fazama komemoracije i fomulisanju memo-rijalnje baštine Drugog svetskog rata u Jugoslaviji ideološki primat imali su lokaliteti otpora u odnosu na lokalitete stradanja. Posleratna vlast redovno je kome-morisala mesta otpora, borbe i bitaka Narodno-oslobodilačke vojske i ilegalaca. Obeležavanje lokacija stradanja civila i progona od strane okupatora i njihovih saradnika bilo je na drugom mestu. Za posleratnu socijalističku nacionalnu svest višenacionalne Jugosla-vije oportuniji je bio pobednički partizanski kult usta-ničkog naroda od martirskog porobljenog naroda i žrtava. (7) Kako Ignjatović i Manojlović Pintar navode, “isticanjem partizanske žrtve, položene na oltar revolucije nalažena je predstava autohtonosti oslo-bodilačke borbe i upisivanja nacionalnog identiteta u jedan transcedentni okvir socijalizma“ (8)
Prvih četrdeset godina nakon oslobodjenja i u memorijalnom smislu Sajmište gotovo da tavori. Pojedinim bombardovanjem teško oštećeni paviljoni srušeni su, a u preostale se privremeno ili stalno smeštaju pripadnici omladinskih radnih brigada, umetnički ateljei ili gradjani bez rešenog stambenog pitanja. Prigodno označavanje sprovedeno je tek 1974. i 1984. godine. Na taj način postavljene su ploče Savez udruzenja boraca Narodno-oslobodilačkog rata (SUBNOR) i lokalnih društveno političkih organizacija. (9)
Od druge polovne osamdesetih došlo je do rasta interesovanja u ritualima dogadjaja iz vremena Drugog svetskog rata. Prostor se i formalno označava kao spomen-mesto, jedanput godišnje održavaju se kome-morativni skupovi i podiže spomenik logorašima. 1987. godine postaje zaštićena gradska celina Beograda i objekat od kulturno-istorijskog značaja. Aktuelizacija Sajmišta kao memorijalnog prostora, osim pokušajem konsolidacije socijalističkog sistema i ideologije koji se različitim sredstvima pojačano promovisao nakon Titove smrti, može se objasniti i gotovo istorvemenim nadolaskom “plime restitucije srpskog nacionalnog identiteta koji se deklarisao i kroz mit o martirskoj naciji i njenoj identifikaciji sa drugim mučeničkim nacijama u istoriji“ (10) , koji je kao svoje potencijalno mesto pamćenja prepoznao lokalitet na samim vratima prestonice. Prelaz na novi skup označitelja je postepen, ali siguran. O promeni sećanja na Drugi svetski rat i novom obli-kovanju civilnih žrtava rata, nekada nacionalno i drugačije neizdiferenciranih (ili slabo izdiferenciranih) “žrtava fašizma“, svedoči postupni prelazak sa evokacije “rodoljuba“ i “palih boraca“ na podsećanje na “srpsku nejač“ i “zaklani narod“. “Žrtve fašizma“ (i ne samo iz logora Sajmište) do polovine devedesetih su se trans-formisale u “srpske žrtve fašizma“. Ovaj izraz se upo-trebljavao u duhu javne reprezentacije jugoslovenskih ratova kao nastavka Drugog svetskog rata (koji se sve više percipirao kao gradjanski a ne kao rat protiv okupatora) “nacionalizacije“ narativa o otporu 1941-1945. godine, gde se vlastita strana u aktuelnim sukobima samoopredeljivala kao antifašistička, sa novim značenjem/značenjima tog pojma(11) Sajmište je od početka devedesetih instrumentalizovano za ciljeve vladajućeg režima. Predlaže se osnivanje srpskog Jad Vašema na ovom prostoru. Sajmište se upotrebljava kao memorijalni centar stradanja Srba u NDH i od 1995. godine postaje mesto komemoracije jasenovačkih žrtava. (12)
Reorganizacija kolektivnog sećanja, i stvaranje novog srpskog identiteta, vrši se u odnosu na tri ključna perioda u novijoj istoriji Srbije: Drugi svetski rat, SFRJ, i njen raspad kroz ratove. Monopol nad ovim procesom imaju država i nacionalna politička, društvena i intelektualna elita. (13)
Srpski veliko-nacionalni projekat, onako kako je zamišljen i pokušano da se realizuje, nužno je morao doći u sukob sa nacionalnim manjinama. Da bi nacio-nalizam i populizam bili opravdani, a sa njima i agresorska politika Srbije prema susednim državama i domaćim manjinama, morala je da se reinterpretira bliža srpska istorija i njena pravoslavna tradicija. Sa jedne strane, ovakva strategija imala je za cilj da legitimiše ratnu politiku kao odgovor na zločine počinjene u prošlosti protiv Srba, dok je sa druge, imala za cilj da postavi temelje novog srpskog identiteta. Pokušaj realizacije srpskog nacionalnog projekta pratilo je formiranje desničarskih političkih partija(14) , ali i brojnih nacionalističkih, šovinističkih i rasističkih organizacija. Pravo na slobodu mišljenja i javne reči u Srbiji(15) je, neretko, tumačeno kao pravo na govor mržnje, kroz koji se otvoreno ispoljavao, i još uvek se ispoljava, antisemitizam(16) i filosemitizam. (17)
Od početka 21. veka Sajmište više ne predstavlja ni prostor “reduktivne“ istorije, što je većinom bio za vreme socijalizma, ni mesto “instrumentalizovane” istorije, što je uglavnom bio u nacionalističkoj epohi, već prostor “očišćen” od istorije. Petooktobarski politički prevrat, sa dolaskom nove ideološke hegemonijske koalicije na pozicije moći, slao je odnosno nastavio je da šalje Drugi svetski rat, njegov kontekst i rezultate, u javni zaborav. Osim jednostavne amnezije i sveopste amnezije, kao glavne smernice oblikovanja savremene slike Drugog svetskog rata i njegovih rezultata, javljaju se istoriografski revizionizam, banalni antikomunizam, selekcija memorije i anti-antifašizam(18) Sa takvim parametrima javne političke elize, najoportunija koncep-cija memorijalizacije Sajmišta jeste da memorijalizacije ne bude, odnosno - dalja marginalizacija.
Asocijacija Sajmišta sa njegovom namenom tokom rata vremenom je sve više bledela, do te mere da je znak raspoznavanja tog prostora poslednjih godina uspeo da postane noćni klub “Posejdon“ na mestu nekadašnje logorske bolnice. Klub se nalazi u jednom od preostalih objekata starog beogradskog sajmišta, poznatog kao Spasićev paviljon. (19)
Nakon što je nizom žurki i drugih događanja, po-slednjih godina razonodio mnoge Beogradjane i njihove goste, neko se setio da glasno podseti javnost da je taj objekt bio integralni deo i logorska bolnica koncen-tracionog logora Sajmište. To su bile u prvom redu različite organizacije i udruženja građana iz zemlje i sveta, među njima i Centar Simon Wiesenthal. Svako-dnevnost u vezi sa činjenicom da je godinama unazad Sajmište, jedno od najvećih stratišta u istoriji Beograda, mesto komercijalne zabave i razonode, prekinuta je, bar privremeno, “aferom Kosheen“(20) .
Na videlo su izašle mnoge kontradikcije. Nemušta ogradjivanja i pozivi iz različinih struktura vlasti izbe-gavala su jasan odgovor na pitanje kako je lokacija sa takvom prošlosću završila u privatnim rukama pri čemu je izazvala i činjenica da je tek dolazak svetski poznate muzičke grupe uspeo da navede nadležne, i uopšte javnost, da porazmisle o svrhovitosti održavanja zabav-nih sadržaja u objektima nekadašnjeg mesta patnje i smrti.
Na generalnu nezainteresovanost Srbije za dešavanja u objektima logora koji je bio mesto sprovodjenja Holokausta ukazuje i iskaz privatnih vlasnika prostora da su oni navodno ”u nekoliko navrata molili opštinu da im daju smernice za rad, ali da im ništa nije stiglo”. (21)
Kako je doslo do postavljanja pitanja trenutne funkcije nekadašnjeg logora u vremenu sveopšteg zaborava i/ili revizije gledanja na Drugi svetski rat u Srbiji? Jedan od mogućih odgovora verovatno se nalazi u nacionalnom okviru. Od devedesetih godina prošlog veka, pre svega do prekonfiguracije sećanja na Drugi svetski rat, premeštanjem fokusa pamćenja sa otpora fašizmu na žrtve fašizma pri čemu kao najtragičniji segment ovakvog pamćenja uzima genocid nad Jevre-ima, ali i nad Srbima. Izjava gradonačelnika Beograda Zorana Alimpića da se “nada da će čitava ova priča koja nije naravno bila potrebna i koja nas ne prikazuje baš u dobrom svetlu, da se završi na taj način da taj prostor postane memorijalni centar…“ (22) Nelagoda što je uopšte došlo do ukazivanja na problem neobeležavanja i opšteg zaborava na stradanja u Sajmištu, te zabrinutost za imidž zbog čitave stvari, zapravo su bila i najiskrenija stajališta po ovom pitanju, a najava da će se sve jednog dana završiti nastankom nekog memorijala na tom mestu tek je neobavezujuća anticipacija za izvesnu daleku bu-dućnost.
U tom smislu se ne javljaju, kao akteri potencijalnog uredjenja spomen-prostora, samo političke elite, već u značajnoj meri i finansijske. Na taj način i fizičke i simboličke izgradnje grada Beograda oportuno margi-nalizuju istorijsko nasledje lokaliteta iz doba Drugog svetskog rata: političke elite u skladu sa dominantnom politikom dekomemoracije i revizije antifašističke borbe i njenih rezultata, a privredne elite u skladu sa svojim ekonomskim interesima. Sinergija ova dva interesa do-vodi do sve češćeg spominjanja budućeg prostornog uredjenja Sajmišta na način drugačiji od onog koji je bio predlagan po izbijanju “afere Kosheen“ (23) - ne više kao iskljućivog spomeničkog prostora (što je najčešće pra-vilo na lokacijama sa sličnom prošlošću), već pre kao tzv. multifunkcionalnog centra - umesto memorijalnog kompleksa žrtvama fašizma i logora Sajmište, predlažu se, između ostalog, preko stranica štampe koncepti muzejskog centra koji bi obuhvatao i Muzej Sajmišta i Muzej tolerancije i niz drugih muzeja, uključujici i umetničke. (24) U drugim varijantama spominje se i interpoliranje dodatnih sadržaja poput restorana, kafea i koncertnih dvorana, mogućnost da se ruše i preostali paviljoni logora i sl. Ovakav prilaz jezgrovito je objašnjen pristupom prostoru koji je sugerisan autorima izložbe sa temom budućeg izgleda Sajmišta na Salonu arhitekture 2008 - da “sećanje na one koji su tamo izgubili život treba da postoji, ali ne i da dominira”.(25)
Ovakav pristup i prigodno marginalizuje i prerađuje konkretno istorisko sećanje i istovremeno uključuje komercijalne interese u izgradnju i eksploataciju urbanog prostora. Da je Sajmište na drugoj, manje centralnoj lokaciji, možda bi predlozi o koncipiranju ovakvog spomen mesta bili drugačiji, ali ekskluzivnost lokacije nekadašnjeg logora nalaže intervenciju ili bar pokušaj intervencije komercijalnih interesa ne samo kada je reč o oblikovanju fizičkog već i simboličkog prostora.
(1)Brendiranje nacija je najkasnije od vremena kada su se počele održavati svetske izložbe. Goran Bolin, Visions of Evrope: Cultural Tachnologies of Nation-states, Internatio-nal Journal of Cultural Studies vol.9, 2006,193.
(2) Prvi jevrejski logor smrti bio je „Topovske šupe“ za Jevreje muškarce iznad 14 godina. Obavljena su ukupno četiri masovna hapšenja. Prvo krajem avgusta, a poslednje i najveće 18. oktobra 1941. godine. Osim grupe 300-400 zatočenika predviđenih za radove oko osposobljavanja paviljona na Sajmištu, nije bilo živih Jevreja muškaraca. Ženi Lebl, Do konačnog rešenja, Beograd 2001,313; 321.
(3) Milan Koljanin, Nemački logor na Beogradskom Sajmištu 1941-1944. Beograd 1992.
(4)Već u avgustu 1942. godine, državni sekretar Harald Turner, izvestio je Berlin da je Srbija jedina zemlja u kojoj je problem Jevreja i Cigana rešen. “Beograd je bio prvi evropski prostor koji je zvanično proglašen Judenrein. World Jewish Congress, www.worldjewishcongress.org.
(5)Christopher.Browning, The Final Solution in Serbia, The Semlin Judenlager. A Case Study. Yad Vashem Studies, XV, Jerusalem, 1983; Jovan Byford, Semlin Judenlager in Serbian Public Memory - url: www.open.ac.uk/socialsciences/semlin .
(6) Sajmiste, Shoah Resource Center, The International School for Holocaust-url: yadvashem.org; Sajmiste, Encyclopedia of Holocaust, Macmillan Publishing Company, New York 1990,
(7) Jedna od pokazatelja za ovakvo stanje savesti o potrebi za isticanjam memorijalnih spomenika možda se nalazi u pretpostavci da je podizanje Novog Beograda kao jedne od znakova posleratne socijalističke obnove i izgradnje zčilo i da podizanje novog grada podrazumeva rušenje uspomena i gradjenje svojevrsne ideologije zaborava u odnosu na prošlost.
(8)Aleksandar Ignjatović i Olga Manojlović Pintar, Staro Sajmište i sećanja na Drugi svestki rat: Prostori selektovanih memorija (2), Helsinška povelja 117-118, Beograd 2008, 33.
(9)Jovan Byford, Semlin Judenlager in Serbian Public Memory-url: www.open.ac.uk/socialsciences/semlin.
(10)A. Ignjatović i O. Manojlović Pintar, Staro Sajmište i sećanja…, 34.
(11)Od nekada slabo prominentnog ”mučilišta naroda Jugoslavije” Sajmište postaje medijski eksploatisan srpski Jad Vašem. Ildiko Erdei, Medijska konstrukcija realnosti korišćenjem različitih vremenskih modela i perspektiva, Kulture u tranziciji, Plato, Beograd 1994, 131.
(12)Jovan Byford, Peščanik (318. emisija ) 1. 02. 2008.
(13)Sigurnost građana u nedovršenoj državi, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd. 2006.
(14)Ako se uzme u obzir činjenica da je većina političkih stranaka desne orijentacije implicitno legitimisala problematične pojedince i problematične periode iz novije srpske istorije, onda se može govoriti o (in)direktnom prihvatanju antisemitske teologije i ideologije na srbijanskoj političkoj sceni. Rehabilitacija fašizma, ili "nacionalnog antifašizma", prema interpretaciji onih koji je sprovode, u cilju normalizacije nacionalizma predstavlja okvir u kome se, zajedno sa rasizmom i ksenofobijom, pojavljuje i antisemitizam. Todor Kuljić, Antifašizam i anti-antifašizam. Propuštanje korisne prošlosti, Politika, 10. avgust 2006. Autor navodi da je danas u Srbiji na delu "antifašiziranje šovinizma… promovisanje autentičnog nacionalnog antifašizma" kroz legitimizaciju domaćih fašista i kvislinga.
(15)Pad Slobodana Miloševića nije rezultirao potpunim raskidom sa nacionalističkom politikom. Naprotiv, i nakon izgubljenih ratova, nacionalizam, ksenofobija, netolerancija, i dalje predstavljaju bitne odlike političkog i društvenog života u Srbiji.
(16)Adekvatnih reakcija srbijanskih vlasti na antisemitsku propagandu, incidente, publikacije i šire na govor mržnje u kome je antisemitizam takođe prisutan, gotovo da i nije bilo. Prema članu 134. postojećeg Krivičnog zakona Republike Srbije, antisemitizam se krivično može goniti kao širenje verske, nacionalne i rasne mržnje. Zahtev Saveza jevrejskih opština da se u njega unesu i posebna odredba krivičnog dela antisemitizma, negiranja Holokausta, minimiziranje broja jevrejskih žrtava i veličanja nacističke ideologije i vođa nije uvažen. Takođe, član 38. Zakona o javnom informisanju Republike Srbije, zabranjuje objavljivanje ideja, informacija i mišljenja koja podstiču diskriminaciju, mržnju ili nasilje protiv lica ili grupa na osnovu njihove rasne, verske, nacionalne, etničke, itd. pripadnosti. Uprkos tome, veliki broj prijava protiv izdavača antisemitske literature, koje je podnosio Savez jevrejskih opština, nije prihvaćen od strane
tužilaštva. Aca Singer, predsednik Saveza jevrejskih opština Srbije i Crne Gore, Danas, 26-27. mart, 2006.
(17)Prve godine ratova u bivšoj Jugoslaviji, i sadašnjoj Srbiji, bile su obeležene svojevrsnom kontradikcijom:
oživljavanjem antisemitizima sa jedne strane i političkom zloupotrebom Jevreja kroz filosemitizam, sa druge. Prema Milanu Vukomanoviću, antisemitizam je najpre oživeo u pojedinim političkim krugovima oličenim u "novoj levici i desnici" i kleronacionalističkim, ljotićevskim i nedićevskim pokretima. Milan Vukomanović, O čemu crkva (ne)može da se pita. SPC, država i društvo u Srbiji (2000-2005), Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2005.
Jedan od ciljeva promocije filosemitizma bio je da se dodeljivanjem uloge žrtve srpskom narodu, pravljene po slici istorije stradanja Jevreja, i posebno Holokausta, reinterpretira nedavni istorijski kontekst agresorskog rata Srbije na susedne države bivše Jugoslavije i nacionalistička politika prema manjinama. "Analogija" sudbine srpskog i jevrejskog naroda smešta se takođe i u period Drugog svetskog rata, prvenstveno u Nezavisnu Državu Hrvatsku, čiji su ideolozi za "krivce 'hrvatske nesreće' proglašavali pre svega Srbe, a potom Jevreje…" – "Srbi i Jevreji znaju šta znači biti izložen kolektivnoj mržnji, a pouke istorijskog iskustva ne treba olako zaboravljati". Dr. Krinka Vidaković-Petrov, Dijaspora je dijalog o identitetu, NIN, 3. januar 2002.
”Društvo srpsko-jevrejskog prijateljstva” stavlja se u funkciju ove zloupotrebe. Društvo nikada nije dobilo podršku jevrejskih organizacija u Srbiji. Koliko su njegovi stavovi odudarali od stavova Saveza jevrejskih opština Jugoslavije i jevrejskih intelektualaca, videlo se po njihovom negativnom mišljenju o Društvu i brojnim protestima protiv njegovih saopštenja. Laslo Sekelj, Antisemitism and Jewish Identity in Serbia After the 1991 Collapse of the Yugoslav State, The Vidal Sassoon International Centre for the Study of Antisemitism,The Hebrew University of Jerusalem, Analysis of Current Trends in Antisemitism, 1997, 268.
(18)Todor Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci pravci promene slike istorije krajem XX veka,Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2002, 405,441
(19) O beskrupuloznosti privatnog kapitala kojem je omogućeno da zarađuje korišćenjem jednog dobra sa istorijskom važnošću, koje je Grad prepustio privatnim vlasnicima,svedoči i saopštenje organizatora koncerta, agencije “Long plej“ koji su iznajmili Spasićev paviljon za koncert,i koji su na reakcije javnosti i gradskih organa, između ostalog istakli da je “ zadužbina Nikole Spasića u vreme nacizma bila bolnica, u kojoj je samo konstatovana smrt logoraša“.
(20)Da li Kosheen smeju da sviraju u Posejdonu?, vest na internetskom portalu mtsmondo.com,arhiva vesti za dan 13. oktobar. 2007.
(21)Juče logor, danas koncerti, vest na internetskom portalu B92. net, arhiva vesti za dan 26. oktobar 2007.
(22)Alimpić: Grad traži rešenje za Staro sajmište tekst agencije Beta objavljen u listu Danas,
Izdanje od 7. novembra 2007, 18.
(23)Britanska muzička grupa Košin (Kosheen) trebalo je da održi nastup u Beogradu 3. novembra 2007. godina u koncertnom prostoru kluba Posejdon ( Poseydon).
(24)Tolerancijom na stradanje, tekst M.Ć. Prelević u Večernjim novinama, izdanje od 6. novembra 2007.
(25)Tolerancijom na stradanje, N Tasića u Dnevniku Blic,izdanje od 22. aprila 2008.
