Konferensia Sovre La Agada De Los Partizanes

Konferensia sovre LA AGADA DE LOS PARTIZANES

La agada paskual es, sin duda, uno de los tekstos sentrales en la konsensia djudia a lo largo de los djeneransios. Su nombre proviene del mandamiento pozitivo de la Tora: I le kontaras a tu ijo en akel dia, kere dizir en el dia de Pesah. Este mandamiento demanda de kada persona djudia de tomar parte aktiva en el procheso de la konstruksion de la memoria kolektiva i del reforsamiento de la identidad del grupo, por medio del rekontamiento de la istoria de la Salida de Ayifto, la kuala reprezenta el mito fondante del puevlo de Israel. Asta el dia de oy, el Seder de Pesah, la sena ritual de la noche de Paskua, es el ritual mas timprano en el kual una kriatura djudia toma parte aktiva. Muncho antes de bar o bat mitsva, en la noche de seder (en las kuatro demandas sovre los kostumbres demudados de la sena paskual) la kriatura djudia aktua por prima vez komo el emisario del grupo, avlando en su nombre uzando la prima persona de plural ("ke en todas las noches mos komientes…") en la prezensia de sus djenitores i otros adultos. Es imposivle de egzajerar el impakto del evento para la formasion de la identidad de una kriatura. Non komo otros rituales djudios ke se dirijen primeramente a los machos adultos i performados primeramente en el dominio puvliko, en el kal – el seder de Pesah es un ritual domestiko familiar dirijido tanbien a los puvlikos djeneralmente inyorados por el kulto djudio: nombramente a las kriaturas i a las mujeres. La alaha tende de diskulpar a la mujer de los mandamientos pozitivos ke dependen del tiempo – ama en el konteksto de los mandamientos relasionados al seder, la alaha pasa por ensima de este prinsipal. Agora, para ke este puvliko (el kual asta la modernidad non tenia ni el konosimiento mas baziko de la lengua ebrea) pueda kumplir kon la ovligasion, en todas las kulturas djudias tradisionales se establesio el uzo de tradusir a la agada paskuala a la lengua avlada en la komunita. Entre los Sefaradim kada pasaje se meldava primeramente en ebreo i despues en Ladino. En la modernita, kuando la dezaperesion graduala de las limitasiones alahikas postegzilikas sovre la literatura komika i parodika entre los Sefaradim trusheron una renesansa de estos jeneros, fue esto la agada paskuala i su targum tradisional a Ladino ke sirvieron en la kultura sefaradi komo baze por una kreasion parodika diversa ekstensiva mas ke kualseker otro teksto djudio, sagrado o sekular. La koza no es de maraviyar. La parodia es un jenero parazitiko ke non puede egzistir sin unos tekstos pre-egzistentes, ipotekstos. Kuanto mas populares, konosidos i dispersidos son estos – tanto mas intereso despertaran el puvliko las parodias, los ipertekstos. La sentralidad de la agada paskual en la konosensia djudia, su importansia en la konstruksion de la memoria kolektiva, la anchura de su teksto i su difuzion en todos estratos de la komunidad djudia, todos djuntos, kauzaron ke los parodistas sefaradis veyan a la agada paskual i su traduksion a Ladino komo ipoteksto ideal. Entre los anyos 1778 (kuando fue eskrita la primera parodia paskual, en Kurasao) i 1949 (kuando fue puvlikada la ultima parodia paskual, en el jurnal istanbuli Atikva) en los puntos diferentes del mundo sefaradi fueron puvlikadas a lo manko 40 parodias de este tipo. En el dicho korpus se rekonosen dos subjeneros prinsipales: de una parte se topan las satiras (politikas, ideolojikas, sosiales o del jenero) i de la otra: las agadot de gerra. Estas ultimas se dedikan a la konstruksion de la memoria kolektiva del grupo verso los eventos traumatikos resientes, relasionados a las gerras diferentes ke konosio el mundo sefaradi en el siglo vente. La ponensia prezente se dedika a La agada de los partizanes, la unika parodia djudeo-espanyola sovre la agada paskuala ke fue eskrita komo un teksto preformativo i la unika ke fue eskrita durante la Shoa, en Europa konkistada por los Natsis. Dedikare unas kuantas linias al konteksto istoriko de la ovra. En avril 1941 los Almanes atakaron al Reinado Yugoslavo. Durante solo mueve dias el paiz fue konkistado i espartido entre Almansa, Italia, Ungaria i Bulgaria. En la provinsia de Kroatia los Almanes establesieron el governo de Ustashas, los natsis Kroatas. La provinsia de Bosnia i Hertsegovina fue anektada al muevo-proklamado estado kroata independente. De otro lado, la kosta adriatika fue dividida en dos zonas: la zona A (todas las islas afuera de Hvar, Brač i Pag; la kosta dezde Split asta Novi Grad i la sivda de Boka Kotorska) fue anektada a Italia – asta ke en la zona B (la sivda de Mostar, la kapital de Hertsegovina; las tres islas mensionadas i el resto de la kosta) el rejisto militar era italiano asta ke la otoridad sivila era kroata. Para demonstrar sus fieldad a los ideales de sus patrones almanes, los Ustashas empesaron kon las severas perzekusiones de la povlasion djudia, organizando el uniko grande kampo de eksterminasion ke non fue kontrolado por los Almanes: Yasenovac, en el kual sienes de miles de Djudios, Serbios, Jitanos i komunistas fueron matados. Muchisimos Djudios intentaron de fuyir del enferno del Estado Kroata Independente a la zona de la okupasion italiana, siendo ke la informasion sovre la toleransia relativa del okupador italiano verso los refujiados Djudios djudios ya paso de boka a ureja. Los Ustashas se aprovecharon de sus otoridad sivila en la zona B, para empesar kon la matansa de los Djudios ayi. Los Italianos dechidieron de protejer la povlasion djudia de la zona; konsentrandolos, en primero, en kuatro kampos de internasion chikos en la propia zona B - i pasandolos, despues a un kampo de internasion sentral en la isla de Rab, en la zona A. Ansina 3.577 Djudios se toparon afuera del alkanse del kuchio kroata. Entre los internados uvo unos kuantos viejos miembros del Partido Komunista de Yugoslavia, los kualos empesaron a implantar las valores de la lucha kontra los okupadores entre los internados. Un komite del partido komunista ke fue fondado en el kampo mantuvo kontakto kon los internados komunistas en el kampo sloveniko vizino, mizmo komo kon la selula del partido en la isla propia, koordinando la aksion. En el 08 de septembre de 1943, kon la kapitulasion de Italia, los dos kampos se alevantaron i dezarmaron a sus guardianes italianos. Al dia sidjente fue formada en el kampo djudio una brigada djudia ke kontava 244 luchadores. En el kampo sloveniko mensionado en el kual se topavan solamente los machos internados por su aktividad o pozision antifashista fueron formadas kuatro brigadas. A baze de estas sinko brigadas fue formada una rejimenta – ama ya en el 17 de septembre esta rejimenta fue dekompozada por la dechizion de la komandatura mayor de la armada partizana. Las brigadas slovenikas fueron mandadas a Slovenia para adjuntarsen ayi kon a la lucha partizana, asta ke la brigada djudia fue disperzada entre las unidades diferentes de la setena divizion de Baniya. La dechizion fue motivada por konsiderasiones politikas. Tito, dainda sirviendo komo mano ekstendida de Staljin i la Kominterna, temia ke el achitamiento de la egzistensia de una brigada djudia dentro la armada yugoslava partizana se podia interpretar komo una aprovasion komunista de la nasionalidad djudia. Al mizmo tiempo la komandatura partizana paso la dechizion de evakuar el kampo i pasar a los 2.839 eks-internistas al teritorio liberado. Kon la yrgada al teritorio liberado 376 de los eks-internistas voluntaron a las unidades de kombate partizanas asta ke otros 612 voluntaron para ayudar en el hinterland. El resto de (prinsipalmente viejos, mujeres i kriaturas) fueron disperzados en Kordun i Baniya. El autor de muestra Agada, Shalom Shani Altarats era uno de los Djudios internados en la isla de Hvar i despues en Rab. Kon la evakuasion, Altarats volunto a la armada partizana komo luchador – ama al resivir la informasion sovre sus aktividades en el kampo del alevatnamiento del moral de los internados en los kampos, por medio de skeches komikos i eskritura satirika, sus komandantes dechizieron de nombrarlo referente de kultura i edukasion en la setena divizion de Baniya. Komo tal, Altarats tuvo ke okuparse de la vida kulturala de los luchadores partizanes mizmo komo de los siviles, adelantando las valores partizanas en las dos povlasiones. Komo parte de sus aktividades komo referente de kultura, en la primavera de 1944, serkamente a Pesah, Altarats eskrivo su parodia aktual sovre la agada de Pesah. La agada fue eksrita en la forma de una komedia stendap i fue performada por el propio autor en el teatro partizan, unos kuantos dias despues de su kompletamiento, frente el mizmo puvliko ke sirve komo sujeto de su fabula - nombramente frente los luchadores i los siviles djudios en el teritorio liberado. La lengua de la agada, una meskla de Ebreo, arameo, djudeo-espanyol i serbesko eskluyo totalmente a la povalsion non-djudia i fue entre las unikas ovras de Altarats en el periodo de su lavoro komo referente de kultura, ke fue dezinyada ekskluzivamente para los Djudios en el teritorio liberado. La mensionada politika linguistika es djustamente otra koza ke distingue La agada de los Partizanes entre el korpus de las parodias djudeo-espanyolas sovre la Agada de Pesah. Asta ke todo el resto de korpus (39 ovras) esta bazado kaji ekskluzivamente sovre la traduksion tradisionala de la Agada a Ladino (ekskluyendo los insiptes ebreos ke se topan tanto en munchas traduksiones tradisionales a Ladino o algunas ekspresiones ebraikas ke kedan nontradusidas tanto en alguna traduksiones de la agada a Ladino), La agada de los partizanes uza ekstensivamente el teksto ebreo orijinal de la agada paskual. De las 17 strofas de La agada de los partizanes solo dos (2 i 4) estan bazadas ekskluzivamente sovre la traduksion, otras kuatro (1, 3, 5 i 10) se bazan ekskluzivamente en el teksto ebreo orijinal, una (16) en un teksto ebreo eksternal i el resto primeramente en la traduksion tradisionala a Ladino (kontinendo tanmbien algunas referensias direktas al teksto ebreo orijinal). La razon ke trusho el resto de los parodistas sefaradis a la ekskluzion del teksto ebreo es, antes ke todo, la inkompetensia del puvliko sefaradi jeneral, en el kavo del siglo dizimueve i empesijo del siglo vente – o, afilu, de los parodistas propios en la lengua ebrea. Les paresia inoprtuno azer djugos de palavras o distorziones del sinyifikado ke la mas grande parte del puvliko sefaradi era inkapaz de entender. No ay ninguna razon para suponer ke el puvliko de Altarats era diferente en este aspekto. Djunto kon todo esto, Altarats topo unos modos i maneras muy orijinales no solamente de referir al tekst ebreo sino tanbien para uzar lo para mensteres komikos. En las kuatro strofas dichas, bazadas sovre el teksto ebreo orijinal, Altarats emplea un modo scribendi el kual se podia dezinyar komo el metodo de kostiyas. Las strofas son konstruidas komo unas kansiones multilinguales. En las dos primeras (1 i 3) la prima kostiya de kada linia esta eskrita en ebreo i la segunda en serbesko. En las dos ultimas strofas (5 i 10) la primera kostiya esta eskrita en djudeo-espanyol i la segunda en ebreo. Miraremos agora la primera strofa de La agada de los Prtizanes: "Alah-manja, teškog li našeg stanja, di ahelu avatana, teško nama, <beara be-Micrajim gušim se i davim,> Kol bifnim jete vejehol, teška muka teška bol. Kol dicrih jete vejifsah, avioni pusti strah. Ašata aha, uši buhas. Beara dejisrael bene horim, dok nas ne spasi drug Staljin." Esta strofa reprezenta un kante ritmiko i rimado. La prima kostiya de kada linia es tomada del teksto orijinal de la agada paskual. La segunda (tradusire aki las partes serbeskas en segida: "…ke estado malogrado, …m'estrangulo i me sofoko, …ke angustia i ke dolor, …aviones i temores, …piojos i pulgas, …asta ke mos salve kamarad Staljin") mos trazpasa las senzasiones i las esperansas de la vida kutenya de los Djudios en el teritorio liberado durante la Shoa. La strofa no es fragmentaria solemente de punto de vista de la lengua – sino, tanbien, de punto de vista narativo. Sus patres arameas i serbeskas no se adjuntan asta azer una unidad sintaktiko-lojika, ni todos djuntos - ni en kada lengua aparte. La unika relasion entre las dos kostiyas de kada linia se topa en la rima. En algunas linias, komo en la ultima, a lo manko, ay una relasion lojika entre las dos kostiyas (afuera de la rima) - siendo ke la libertad se ata kon el nombre de Stalyin. Realmente, este patente de Altarats es simple i aze maraviyar komo non pensaron en el antes. Los estratos del ipoteksto ebreo-arameo non djugan en el iperteksto ningun rolo ke demanda konosensia del ebreo. Eyos figuran ekskluzivamente komo un bekgraund, dando a la kreasion una savor de lo autentiko i sagrado. Al mizmo tiempo, a este ambiente ritual Altarats traye fragmentos de la vida interna de los Djudios en el teritorio liberado, atando sus kuento kolektivo al narativo konsagrado para el mito fondante de la nasion. Uzar un estilo o lengua rezervados para los eventos eroikos para deskrivir situasiones banales (komo problemas kon los piojos i las pulgas) es una tehnika umoristika konosida, yamada mock heroic (burleska eroika). En la strofa sidjente, eskrita al mizmo modo, en kostiyas, topamos otra tehnika umoristika yamada karnivaleska. Se trata de una meskla de la lengua sagrada de la agada paskual i del sleng serbesko avlado ke abunda kon maldiosines komo "skot" (bestia), "idiot" i "zabiše nam klin" (mos enkasharon el klavo). No todas las strofas eskritas al modo de kostiyas son fragmentarias. Otras dos reprezentan unas unidades narativas. Sus partes ebreas i djudeo-espanyolas no soalmente ke se riman sino ke tanbien krean una unidad lojika i sintaktika. En la strofa numero 5 la segunda kostiya es el refren ebreo del kante Kama maalot tovot lamakaom alenu (Kuantas bondades izo el Dio kon mozotros) de la agada paskual. En el orijinal este kante enaltese la bondad del Dio el kual egzajero kon sus favores a Israel, aun ke mos abastava (esta es la traduksion djudeo-espanyola tradisionala del dicho refren uzada en todas las parodias paskuales afuera de La agada de los muadjires de Eliya Algazi la kuala tanbien uza el refren ebreo) kon la primera - El mos trusho la segunda, i aun ke mos abastava kon las segunda - El mos trusho la tresera. Es interesante ke los dos autores sefaradis uzaron el refren ironikamente (otruna tehnika importante para ke deviene uzada muncho en las parodias paskuales djudeo-espanyolas) deskriviendo uno (Algazi) a los males ke kazeron sovre la djuderia de Silivria en la Primera Gera Balkanika – i el segundo (Altarats) las stasiones en el retiro de los partizanes frente la ofanziva alemano-kroata durante la Segunda Gera Mundiala: "I stuvimus a Topusko – dajeno, I di Topusko muz fujimus al Majdan – dajeno I dil Majdan muz fujimus a Ponikvar – dajeno, I di Ponikvar a Vorkapić – dajeno, I di Vorkapić a Malička – dajeno, I di Malička a Petrova Gora – <jebeno> (medeno) i zaguljeno." La strofa numero 10 tiene la mizma lojika – solo ke aki se trata de la kontraofanziva partizana en la kuala todos los lugares de los kualos los partizanos se retiraron fueron rekonkistados por mano de eyos: "Odu ladonaj ki tov - ki leolam hasdo, I muz tornimos atras a <Mališka> (Vorkapić) – ki leolam hasdo, I di <Mališka> (Vorkapić) atraz < a Vorkapić> (al Majdan) – ki leolam hasdo, I di <Vorkapić> (Majdan) atraz a Ponikvar – ki leolam hasdo, Ondi la gazdarica vieža - ki li patleji la muleža. Ki leolam hasdo, ki s'aruvo todu luke kido". Afuera del modo ke dezinyi komo el metodo de kostiyas i de los incipites del teksto ebreo orijinal, Altarats inovo otrun modo usandi de los estratos del teksto ebreo orijinal de la agada paskual: meter en el medio del teksto koriente en djudeo-espanyol unas palavras klaves o ekspresiones klaves del teksto orijnal en ebreo. Dos strofas de La agada de los Partizanes fueron eskritos uzando este metodo el kual se podia yamar el metodo de remendos. Se trata de las strofas 6 i 7. Analizare aki solo la primera de las dos: "Vajomer Ribi Tarfon ben Akiva, i impiso la ofanziva, dija di martis di tres partis, amakon alenu, i pod svaku cijenu, lehalotenu, kaljo ivar il ruksak jenu. Vajomer: Al šum ma – i durmimus a la šuma. Bejad hazaka, uvizroa netuja, <jebi ga> (do đavola), kajo la luvja i muz mužimos komu luz ratoniz i komu luz majmonis, o Dio santu, muz kagimus di spantu". El propio insipit de la strofa esta ekskrito remendos sovre remendos, la palavra "vayomer" siendo un insipit bibliko tipiko (komo en "Vayomer Adonay el Moshe"), el nombre del "tana" ke entrego la "mishna" es remendado de dos tanaim mensionados en el pasaje Maase hahamim en la agada paskual: Ribi Tarfon i Ribi Akiva. Entera strofa sige en la mizma manera, remendo sovre remendo: las palavras "amakom alenu" son tomadas del titulo del kante mensionado Kama maalot tovot lamakom alenu (Kuantas bondades izo el Dio kon mozotros) adjuntadas a las palavras serbeskas "i pod svaku cijenu" (en kada presio) depues de las kualas viene la palavra "lehalotenu" (para atemarmos) ke es la palavra klave del pasaje "i sheamda laavotenu velanu, shelo ehad bilvad amad alenu lehalotenu - ela shebehol dor vador omedim alenu lehalotenu, veaKadosh, Baruh U, matsilenu miyadam" – "Eya (la Tora) es la ke se paro a muestros padres i a mos, ke non uno tan solamente ke se paro sovre mos por atimar mos - salvo en kada djernansyo estantes sovre mos por atimar mos, i el Santo, bindicho El, mos separan de sus manos". Despues de esto vienen las palavras "al shum ma" (por kavza de ke) ke devienen repetidas en la agada paskual en tres pasajes (sovre el korban de Pesah, sovre la masa i sovre el maror) aki interpretadas komo si eran una meskla de la prepozision djudeo espanyola "a la" i el nombre serbesko "shuma" (boske) - i al kavo el pasuk bibliko "Bejad hazaka, uvizroa netuja" (kon mano fuerte i kon braso tendido) viene akompanyado de maldision serbeska "jebi ga" (ekivalente a la ekspresion ingleza "fuck it") - asta ke la invokasion del Dio santo viene akompanyada de una deklarasion nada mas onorada: "muz kagimus di spantu". Parese intonses ke Altarats uza el metodo de remendos espesialmente en la tehnika umoristika de karnevaleska, karakterizada por un rebashamiento jeneral de kulaseker koza alta, espirituala i sagrada konvertiendola en algo basho, material/korporal i profano. A esta tendensia de la karnevaleska Bahtin (el famozo investigador de la literatura Ruso ke fue el primero para avlar sovre las influensias karnevaleskas sovre la literatura beya) dezinya komo realizmo grotesko. Tanbien las strofas 8 i 9, ke reprezentan la kulminasion de la fabula, fueron eskritas en estilo karnevalesko: "I esti vodič dil kazal Vorkapić, <jebo ga> (ladron di) Pavelić, lifne E-loaj titaaru, muz arikavdo todu karu, zihronu livraha, ičimus mučas kozas a la giniza, di mu<n>ča kamiza, di mu<n>ča braga, otišlo je sve to do vraga, finki alkavu <no> mu la <inkašo> (inkaša): “Eto ustaša!”. Mešuabadim ajinu (lefaro) bemicrajim – i, di spantu, un Đidjo ki si jam(o) Hajim, <dišu> (ki kižu dizir) la biraha di šeakol, i <si> (ki) kiju biver una <rudumika> (ridomitja) di lizol, (i muzutros todus, ki non fujimuz pokus, komu a luz lokus,) ičimus toda la ropa, i saltimos al jarak hopa-hopa i in il kampo vardi, stuvimus fin la tardi, i kumimos maca i maror - fin ki todu no si skapo a la muestra favor." Estas dos strofas avlan de un grupo de Djudios ke en el tiempo del retiro de los partizanes perdieron el kontakto kon la armada partizana i por esto alkilaron los servisios de un giador (vodič) kroatesko - ama por su nasionalidad no eran siguros si es proustasha o propartizan. El dicho giador ke les kovro demanzia por sus servisios, los yevo por un kamino pizgado para kavzarles de echar kuantas mas kozas (para poder arikujerlas el al retorno). En un sierto momento, para kurtalearse de los Djidios, les grito ke los Ustashas vienen. Uno de los Djidios, ke tenia una boteyika de lizol kuzida en el kanton de su kaputo, djustamente para evento komo este, dechidio de matarse beviendo lizol - solo para non kayer bivo en las manos de los Ustashas. Parese ke kuatro anyos izieron lo suyo i ke el tosigo ezvaporeo no tuviendo mas bastante fuersa para matar – ama, dainda, kadir de danyar al estomago. Komo rezultado, el buen de muestro Djidyo resivio un fuerte atake de diarea. El atake fue akompanyado de audio-fenomenos konosidos los kualos kauzaron al resto de los Djidios de pensar ke se trata de tiros de las eskopetas otomatikas de los Ustashas i se espartieron en todas las partes. Realmente esta espartision kauzada por un momento tan burlesko fue la ke les salvo la vida – siendo ke Ustashas los ubikarian muchisimo mas kulay komo un grupo andante ke komo individuos eskondidos). Sigun mi opinion, djustamente estas dos strofas son la alma del fenomeno sidjente: En los anyos shisenta, kuando, poko a poko, s'establesio el uzo de los sedarim komunitarios en la komunidad djudia de Saray, La agada de los Partizanes resivio una bina natural. En el kavo de los sedarim la djente demandavan del autor ke performe su komedia de stendap de muevo – asta ke, kon el tiempo, la koza non se izo una parte kaji integrala del seder komunitario. Dezde su primer performans asta la muerte del autor (en el anyo 1975) La agada de los Partizanes siempre transmitida viva voce por el propio autor. Despues de la muerte de su autor, kontinuaron los sovrebivientes de los eventos deskritos en La agada de los Partizanes de rekontar partes de la agada en los sedarim komunitarios – ama komo no egzistio un teksto fikso lo azian sin orden i konkordo. Parese ser ke esta ovra sirvio un rolo importantisimo en el trazpaso de la memoria kolektiva de los sovrebivientes: el rolo de la konstruksion korrektiva de la memoria kolektiva. Akordando unos eventos manko eroikos (si no antieroikos) La agada de los Partizanes izo posivle para los sobrevivientes de readjuntarse kon su memoria reala, umana i non-eroika, komplementando ansina la memoria instiusional konstruida por el rejisto yugoslavo, la kuala tuvo una tendension de mitolojizasion i eroizasion postuma. Malorozamente, por razones naturales, en los ultimos anyos el numero de los sovrebivientes de los eventos mensionados el La agada de los Partizanes en los sedarim komunitarios en Saray fue redusido a un punyado, ansina ke este kapitolo interesante en la istoria de la kretividad djudia poko a poko yega a sus ultimas linias. Espero ke investigasiones komo esta ayudaran para rebivir el espiritu burlesko de la kultura sefaradi.

Eliezer Papo

Unless otherwise stated, the content of this page is licensed under Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 License