Jevrejski Pisci U Novijoj Srpskoj Knjizevnosti

III
JEVREJSKI PISCI U NOVIJOJ SRPSKOJ KNjIŽEVNOSTI

Sa većim ili manjim ličnim književnim doprinosom, u srpskoj književnosti u XX veku delovalo je nekoliko desetina jevrejskih pisaca. Neki od njih izbili su čak u prve redovs srpskih književnika i presudno uticali na razvitak književnog jezika, pripovedačkog stila, pesničkog izraza i kritičke misli u srpskoj književnosti. Podizanje opšte umstničke vrednosti srpske pismenosti, njeno živo i plodno otvaranje prema novim stvaralačkim tokovima, duhovno i idejno bogaćenje i vidno izoštravanje estetskih merila moderne srpske književnosti, u znatnoj meri vezano je za rad i prisustvo pisaca jevrejskog porekla. Rođeni uglavnom u Srbiji ili među Srbima, oni su najviše upravo preko jezika i kroz jezik postali srpski pisci, nerazlučivi deo srpske duhovne kulture i srpske književne tradicije. Pojedini od njih priznati su za najistaknutije majstore srpskoga jezika i najbol.e prsdstavniks moderne srpske umetnosti reči.

Među prvim jevrejskim piscima u srpskoj književnosti bio je Hajim S. Davičo (18541916). Beogradsko dete iz jevrejske mahale na dunavskoj Jaliji ispod Dorćola, Hajim S. Davičo bio je u bliskom srodstvu sa starom trgovačkom porodicom Davičo. Toj porodici pripadali su uticajni finansijski savetnik kneza Miloša Obrenovića David bohor Hajim, nazvan Davičo, i njegov stric Izrael ben Hajim, izdavač i štampar jevrejskih knjiga u Beču i Beogradu u prvoj polovini XIX veka. Diplomirani student Pravnog odseka beogradske Velike škole, štićenik Stojana Novakovića i poznat kao pozorišni kritičar i prevodilac, Hajim S. Davičo je veći deo života proveo radeći u državnoj službi, gde tada nije bilo mnogo zaposlenih Jevreja. Kao ugledan Jevrejin meću srpskim masonima najpre je bio srpski konzul u Budimpešti i u Trstu, potom načelnik u ministarstvima inostranih dela, pravde, finansija i prosvete, a na kraju srpski privredni predstavnik u Nemačkoj i minhenski dopisnik „Trgovinskog glasnika". U razdoblju 19021913. Davičo je u „Trgovinskom glasniku" objavio veliki broj članaka o privrednim i kulturnim prilikama u Nemačkoj. Prema nekim obaveštenjima, izdašno je pomagao studente na školovanju u Minhenu, meću njima i prvog srpskog slikara jevrejskog porekla Leona Koena. Duže od deset godina Hajim Davičo bio je član Književnoumetničkog odbora Narodnog pozorišta u Beogradu, a sa Milanom Đ. Milićevićem, Ljubomirom Nedićem, Jankom Veselinovićem, Petrom Ubavkićem, ČičaIlijom Stanojevićem, Milkom Grgurovom i Velom Nigrinovom, zajedno sa svojom suprugom Lelom, 1892. godine bio meću osnivačima Srpske književnoumetničke zajednice, prvog stručnog udruženja književnika i umetnika u Srbiji.

Hajim S. Davičo štampao je dve knjige pripovedaka: Perla (1891) i Sa Jalije (1898). Tim knjigama on je otvorio novu i dotad neobraćenu tematsku oblast srpske proze život sefardske sirotinje iz jevrejske mahale u Beogradu. Prema njegovom modelu kasnije su svoj pripovedački rad usmeravali i drugi jevrejski pisci u srpskoj književnosti. Pre svega Isak Samokovlija, znamenit po svojim pričama o životu sarajevskih Jevreja, i Žak Konfino, koji je pisao o životu leskovačkih Jevreja na jugu Srbije. Istovremeno, Hajim Davičo je bio i jedan od najdoslednijih poslenika na urbanizaciji srpske proze u epohi ranog modernizma.

Među prvima se u srpskoj pripoveci potpuno okrenuo gradu i gradskom životu. Prvi je ušao u dotad zatvoreni prostor jevrejske porodice, prvi odškrinuo vrata siromašnih i bučnih jevrejskih dvorišta gde se, iza zidova, daleko od očiju spoljnog sveta, živelo drukčije nego u srpskim kućama, govorilo drugim jezikom i na drugi način verovalo u istog svemogućeg Stvoritelja.

Davičo je istinski začetnik jevrejske pripovetke na srpskom jeziku, osnivač i rodonačelnik plodne struje u srpskoj književnosti. Ta struja je u XX veku znatno proširila i obogatila duh i vrednosti moderne srpske kulture i u srazmerno kratko vreme od svega nekoliko decenija moćno unapredila izražajne snage srpskog književnog jezika. Mada je po prirodi svoga dara bio prostodušan i skroman pisac nevelikog zamaha, sa nesavladanim romantičarskim slabostima ka bolećivoj sladunjavosti, ulepšavanju prizemlja i sa jakom sklonošću ka sakupljačkom beleženju sirove etnografske graće sačuvane u sefardskim običajima, romansama, poslovicama i predanjima donesenim još iz Španije Davičo se prvi meću srpskim Jevrejima opredelio za književnu dvojezičnost, napustio judeošpanski jezik jevrejske zajednice i kao pisac potpuno ostvario u srpskom jeziku. Bio je to krupan i značajan istorijski preokret za koji je trebalo imati snage i odlučnosti. Pre svega da bi ga prihvatila njegova nova jezička i duhovna sredina u koju je on doneo darove svojih predaka, a zatim i da bi takav postupak odobrila njegova uža sredina, koja se kroz istoriju u čitavom svetu održala isključivo zahvaljujući strogim unutrašnjim zakonima sopstvene moralne samosvesti i uporne verske tvrdokornosti.

Davičo je od početka imao sreće sa kritičarima i istoričarima srpske književnosti. Uprkos vidnim pripovedačkim slabostima, naivnosti, folklorizmu, didaktičnosti p neizlečivoj sklonosti ka idealizaciji od čega su, doduše, u njegovo vreme bolovali i vodeći srpski priiovedači poput Janka Veselinovića Davičo je lako i brzo pridobio naklonost srpske kritike i čitalačke publike. Odmah mu je priznato tematsko obogaćenje srpske pripovetke, živ kazivačkn dar, smisao za anegdotu i fabulaciju, slikovit izraz, lakoća iskaza i ljupka nenametljivost pripovedalja ukratko sve one vrline koje su podjednako poštovali i čitaoci i tumači Davičovih pripovedaka. Davičo je u srpsku književnost bio uključen po istom modelu prihvatanja kakav je važio i za druge pridošlice i regionalne pripovedače iz južnih i zapadnih krajeva, koji su u tadašnju srpsku književnost donosili svoje pokrajinske teme, drukčije podneblje i neobičnu folklornu šaru. U samoj jevrejskoj sredini Beograda bilo je, mećutim, jakog otpora Davičovom putu uključenja u srpsku književnost i kulturu. Jedno iepotpisano preteće pismo, što ga je zbog svog književnog rada dobio od nepoznate grupe jevrejskih tradicionalista, pokazalo je da pionirski napor Hajima S. Daviča nije bio ni lak ni bezopasan. Slične pretnje iz krugova ortodoksnih Jevreja stizale su kasnije i Davičove književne sledbenike, na primer Isaka Samokovliju, koji se pred sarajevskim Jevrejima takođe morao pravdati da ih nije ni izneverio ni izdao. U istorijskom smislu, to poduhvat Hajima S. Daviča čini još značajnijim kako u jsdnoj, tako i u drugoj etničkoj sredini. Izgleda da je upravo to preteće pismo prekinulo Davičov stvaralački polet. Posle toga on se iselio iz Beograda, napustio Srbiju i udaljio od pripovetke dozvolivši tako da ga u srpskoj književnosgi ućutka upravo ona jevrejska mahala koja ga je kao književnika i stvorila.

Pored pripovedaka i prevoda, Hajim S. Davičo redovno je i nadahnuto pisao pozorišnu kritiku za koju je imao nesumnjiv smisao i dobru spremu.

Brojne pozorišne prikaze štampao je oko 1880. godine u „Videlu" i „Otadžbini", pišući ubedljivo, lako i temperamentno, stilom tada modernih impresionista koji znaju šta je pozorište, osećaju zahteve i potrebe publike i mogu da utiču na javno mišljenje. Tu sklonost prema pozorištu imala je i njsgova supruga Jelena Lela Davičo. Kao prva jevrejska spisateljka u srpskoj književnosti, ona se javila nsposredno pre sticanja građanske ravnopravnosti Jevreja u Srbiji u časopisu „Otadžbina" 1887. godine štampala je dramu Balska noć. Lela Davičo, zvana „Davičovica", bila je obrazovana žena iz jevrejske peštanske porodice; pisala je i ia srpskom i pa nemačkom jeziku i svojim prilozima javljala se u „Otadžbini" i u „Brankovom kolu". I mlađi brat Hajima S. Daviča Benko S. Davičo (18711913), inače znameniti beogradski advokat, bio je takođe čovek od pera i knjige, vredan prevodilac pozorišnih komada sa španskog jezika i agilan predsednik Srpskojevrejskog pevačkog društva u Beogradu. Kao skupljač sefardskog folklora i romansi među beogradskim Jevrejima, Benko Davičo je održavao redovne veze sa španskim Jevrejima. Godine 1904. poslao je iz Beograda zanimljiv izveštaj o položaju sefardskih Jevreja u Srbiji, naglašavajući da su mu svi navedeni podaci tačni. U prvom pismu, što ga je uputio španskom senatoru Anhelu Pulidu, Benko Davičo kaže da Srbija iz Španije zasad uvozi samo literarna dobra. U drugom pismu, s kraja iste godine, Benko Davičo navodi statističke zvanične podatke o Jevrejima u Srbiji i kaže da njih gotovo polovina govore srpski (46%), dok 26% smatra španski za svoj maternji jezik. Oni koji su izjavili da im je srpski jezik „materinski" takođe govore i španski a i ne znaju da to nije jevrejski nego španski jezik.

U istoriji moderne srpske književnosti XX veka jedno od prvih mesta pripada Stanislavu Vi naveru (18911955). Roćen u porodici lekara u Šapcu, Vinaver je najveći i najplodniji deo života proveo u Beogradu, gde su još u gimnaziji (1909) njegove radove zapazili Jovan Skerlić i Pavle Popović i gde je, posle Prvog svetskog rata, svojim znamenitim „Manifestom ekspresionističke škole" (1920) bio jedan od pokretača srpske književns avangarde. Književnu karijeru započeo je kao pesnik dok je još studirao u Parizu (Mjeća, 1911; Misli i Smrt tišine, 1913; Priče koje su izgubile ravnotežu, 1913). Kao dobrovoljac u srpskoj vojsci učestvuje u Balkanskom i Prvom svetskom ratu, a 19171919. godine kao član srpske vojne misije u Rusiji iz blizine prati zbivanja u Oktobarskoj revoluciji i uspostavlja književne veze sa ruskim piscima. Po povratku u Beograd učestvuje u književnom životu na strani pobornika srpskog modernizma i definiše najsmelije zahteve novog književnog naraštaja. Vedrog duha, u svojoj znamenitoj Pantologiji novije srpske pelengirike (1920) parodira slavnu Antologiju novije srpske lirike Bogdana Popovića. Istovremeno štampa buntovnu knjigu pesama Varoš zlih volšebnika (1920), pokreće avangardnu biblioteku „Albatros" gde svoje radove štampaju Rastko Petrović, Miloš Crnjanski i Todor Manojlović; tu objavljuje prvu polemičku knjigu kritičke proze Gromobran svemira (1921). Nekoliko godina kasnije, nakon boravka u inostranstvu gde je najviše radio kao novinar, objavio je knjige pesama Čuvari sveta (1926) i Ženidba vrapca Podunavca (1927). Posle toga posvećuje se uglavnom novinarstvu radeći kao dopisnik iz Nemačke i Češke. Kao rezervni oficir Kraljevske vojske rat je proveo u nemačkom zarobljeništvu, da bi se posle rata vratio novinarstvu i prevoćenju sa više svetskih jezika. Iz toga vremena potiču njegovi feljtoni Beogradsko ogledalo, pisani u nezvaničnom listu „Republika" (19521955), zatim knjiga pesama Evropska noć (1952), eseji Jezik naš nasušni (1952) i tek posmrtno objavljena studija Zanosi i prkosi Laze Kostića (1963) koju nije mogao da objavi za života.

Vinaver se s pravom smatra jednim od najznačajnijih pesnika srpske avangarde, velikim reformatorom srpskog stiha i modernog pesničkog jezika. Izuzetan osećaj za neispitane mogućnosti i neiskorišćene forme i dubine jezika, što ih je od početka smelo oslobaćao nametnutih stega i štetnih okova, pomogao je Vinaveru da kao pesnik bude prihvaćen već na samom početku književnog rada kada su ga nazvali „neposlušnim i okretnim molekulom" književne obnove. Svaka njegova nova pesnička knjiga donosila je po jednu novu vrednost u moderno srpsko pesništvo, tako da se svi glavni tokovi srpske avangarde mogu pratiti prema njegovom učešću i njegovim doprinosima. Već u pesmama nazvanim Smrt tišine, on se poigrava spajanjem pesničkih i muzičkih formi, povezivanjem reči i zvuka, čulnim dejstvom slika i tonova graćom i postupkom kojim su se rado služili pesnici avangardnih eksperimenata i inovacija. U knjizi Varoš zlih volšebnika Vinaver izazovno ruši klasičnu srpsku pesničku prozodiju i na mesto dotad prevladavajućeg trohejskog stiha uvodi zvučni jamb za kojim će kasnije posegnuti i drugi vodeći srpski pesnici XX veka. Pesnička tema u Varoiš zlih volšebnika prožeta je satiričnim i ironijskim podtekstom, mestimično gotovo izjednačena sa vedrim i nasmejanim humorom parodije iz Vinaverove nenadmašne i nenadmašene Pantologije. U Čuvarima sveta, toj, po mišljenju mnogih kritičara, najboljoj i najsadržajnijoj Vinaverovoj knjizi pesama, otvorena je prava metafizička simfonija muzike i zvuka. Tu su naznačeni visoki prodori lirskih apstrakcija, vizionarske slutnje i kosmički zanosi, kojima je u živopisnoj zvučnoj jednostavnosti jezika Vinaver zaokružio svoje pesničko delo u apokaliptičkoj knjizi Evropeka noć. Vinaverov hrabri eksperimenat, izvršen u pesničkom jeziku, njegovo prkosno poigravanje formama, slogovima, ritmom, slikom, simbolima, semantičkim poljima, idejama i skrivenim tokovima misli učinili su ga najčudnijom pesničkom pojavom u pesništvu srpskog jezika posle Laze Kostića, Vinaverovog velikog učitelja kome je posvetio svoje najobimnije kritičarsko delo. I pored tako izraženog smisla za poetsku apstrakciju, Vinaver je u ponešto zanemarenoj knjizi pesama Ratni drugovi (1939) navestio i jedan sasvim drukčiji tok novije srpske lirike: raćanje iarativne poezije zasnovane na anegdoti i bliske pripovedačkoj prozi govornoga jezika.

Novinar i pesnik, publicista i prevodilac, Vinaver je svoj kritički i esejistički stav izoštrio u direktnom otporu prema tradicionalnom kritičkom mišljenju. Nepoverenje prema kritici i kritičarima kao veroučiteljima poezije, Vinaver je pretvorio u sistem. Osnovu tog sistema izradio je na nesporazumu koji je postojao izmeću kritike kao institucije društvenog, kulturnog, političkog, moralnog, vaspitnog i nastavnog delovanja, i poezije kao sublimacije svstlonosnog i slobodnog stvaralačkog duha, smelog vizionarstva i nevine uzvišenosti. Za razliku od ranijih vremena kada je u Gromobranu svemira ispitivao demonsko i mračno mešanje „zlih volšebnika" u pitanja poezije i umetnosti, gde kritičari podižu ograde i prepreke daljem prodiranju duha i uzletima mašte, ili kada je u Čardaku ni na nebu ni na zemlji (1938) vodio čitave male ratove protiv kritike i kritičara svih opredeljenja, ideologija i boja Vinaver problem nesporazumevanja i razmimoilaženja kritike i poezije vidi u jednostavnom nerazumevanju pesničkog jezika. Za tu tezu najviše argumenata pružila mu je književna sudbina Laze Kostića. Ni monografija ni zbirka eseja, ni kritička biografija ni sistematska i metodološki jedinstvena studija o Kostićevom pesničkom jeziku, Vinaverova obimna knjiga puna je iskričavih ideja i analitičkih zahvata.

Pored obilja novinskih napisa, reportaža, putopisa i komentara, Vinaver je objavio i veliki broj prevoda. Njegov prevodilački rad bio je raznovrstan, obiman i promišljen, uvek na najvišem književnom i umetničkom nivou i po pravilu raćen sa velikim majstorstvom u jeziku. Prevodio je sa engleskog, ruskog, nemačkog i francuskog jezika na izvrstan i nadahnut srpski i to na jedan vrlo originalan način, sa mnogo veštine i humora. Prevodio je najteže pisce i njihova najznačajnija dela: Alisu u zemlji nuda, Doživljaje dobrog vojnika Švejka, Toma Sojera, Jade mladoga Vertera, Andersenove bajke, Hiljadu i jednu noć, Dvanaestoricu Aleksandra Bloka, Gargantuu i Pantagruela Fransoa Rablea, Klošmerl, Veliko zaveštanje Fransoa Vijona, Edgara Alana Poa, Žerara de Nervala, Radjarda Kiplinga, Čarlsa Dikensa, Gogolja, Ščedrina i mnoštvo drugih autora. Da ništa drugo nije uradio, samo prevodilački rad Stanislava Vinavera bio bi dovoljan da opravda njegovo visoko mesto u srpskoj kulturi i književnosti.

Kao znalac srpskog jezika važio je svojevremeno i Jovan Mandil (18721916), koji je u mnogim oblastima bio neka vrsta preteče Stanislavu Vinaveru. Jezikoslovac, publicista i književni radnik, Mandil je takođe bio rodom iz Šapca, završio je istu Šabačku gimnaziju (1892), dok js advokatsku, novinarsku i književnu karijeru napravio u Beogradu krajem XIX p počstkom XX stoleća. Pisao je u „Beogradskpm novinama" i bio među osnivačima Srpsko-jevrejske književne zajed nice. U Prvom svetskom ratu uređivao je 1915. godine ratne „Bitoljske novine" na čijem je izdavanju radio do poslednjeg dana života. Umro je u izbeglištvu u Grčkoj. Zabeležen je kao jedan od prvih srpskih Jevreja koji su počeli da pišu i objavljuju književne radove na srpskom jeziku. U vreme Balkanskih ratova, borbene patriotske stihove pisao je i Samuilo Alkalaj iz Smedereva, saradnik u listu „Zajednica".

Iako je za sobom najdublji trag ostavio u politici i jugoslovenskom komunističkom pokretu, u čijem je osnivanju i sam učestvovao, Moša S. Pijade (18901957) u prvim decenijama života bio je prvenstveno okrenut umetnosti, slikarstvu i novinarskom radu. U to doba javljao se povremeno zapaženim umetničkim kritikama u listovima „Mali žurnal", „Pijemont" i „Pravda", gde je neko vreme bio zaposlen kao novinar i urednik. U „Malom žurnalu" 1912. godine Moša Pijade je napisao ubedljiv ali nedovršen prikaz velike Četvrte jugoslovenske umetničke izložbe, gde je oštrim okom i živim umetničkim refleksom uočio glavni pravac kretanja srpskog modernizma i dao vidnu prednost umetnicima novog izraza poput Nadežde Petrović. Mada je u početku kao srpski nacionalni radnik bio pristalica ideje Meštrovićevog „Vidovdanskog hrama" u kome su mnogi njegovi savremenici videli otelovljenje herojskogsrpskog nacionalnog mita i simbol idealnog jugoslovenskog jedinstva, Moša Pijade je posle Prvog svetskog rata promenio mišljenje o Meštroviću i kritički ocenio sve nedostatke prenaglašenih, teških formi njegove plastike tvrdeći da srpski narod nema uslova da primi takvu umetnost.

Dobrog obrazovanja, što ga je stekao kao dete imućnog beogradskog trgovca Samuila Pijade, David S. Pijade (18811942) najviše traga ostavio je kao prevodilac sa nemačkog i francuskog jezika.

Sarađivao je u „Delu", „Srpskom književnom glasniku", „Brankovom kolu" i drugim listovima onoga vremena. Prevodio je Ničea, Oskara Vajlda (Slika Dorijana Greja), Rabindranata Tagoru (Gradinar); sa pesnikom Velimirom Rajićem izdavao je književni časopis „Pregled" (19071908). Izdao je dve knjižice lirskih pesama: Ja (1900) i Pesme (1912). Oprobao se i u kratkom romanu (Strast, 1921), koji kritika nije prihvatila smatrajući ga rđavo pisanim i pomalo pornografskim. Budući da je skoro deset godina bio stariji, imao je nesumnjiv uticaj na književno i umetničko formiranje svoga brata, slikara i novinara Moše S. Pijade.

Važnu ulogu u političkom i javnom životu jevrejske zajednice u Beogradu i Srbiji imao je Bukić Pijade (18811943), jedan od osnivača i vođa jevrejske lože „Bene Berit" u Srbiji, dugogodišnji predsednik beogradske Jevrejske opštine i gradski odbornik Beograda. Lekar po zanimanju, čovek otvorenog duha i širokog obrazovanja, Bukić Pijade je rado pisao kratke crtice iz popularne medicine, uglavnom sakupljene u lekarskoj ordinaciji. Najveći broj tih svojih tekstova („Usedelica", „U porođajnim mukama", „Na pragu tajne", „Neizbežno zaveštanje" itd.), Bukić Pijade je objavio u podlisku „Politike", čime je pored društvene i medicinske reputacije kod publike stekao i izvestan književni glas. Zbog izuzetnog građanskog ugleda, po dolasku Nemaca nije bio odmah ubijen sa ostalim beogradskim Jevrejima, nego je kao zatočenik bio zatvorski lekar u logoru na Banjici. Koliko je mogao, pomagao je zatvorenicima kod deportacija, o čemu su sačuvana potresna svedočanstva preživelih logoraša. Nagledavši se neviđenih ljudskih muka i nesreće, već sasvim oronulog zdravlja, likvidiran je sa grupom talaca 1943. godine.

Uz Stanislava Vinavera, u prvim redovima srpske književne avangarde posle Prvog svetskog rata bio je Solomon Buli (19041968), potomak stare i imućne beogradske jevrejske porodice koja js u više oblasti društvenog života Srbije ostavila vidnog traga. Pod zvučnim umetničkim imenom što ga js sam izabrao na početku kljiževne karijere, Moni de Buli bio je već u mladosti jedan od prvih srpskih dadaisgičkih pesnika koji su išli ispred nadrealista i pripremali uslove za bučiu apangardiu nobunu mladih pisaca protiv stare građanske umetnosti. U društvu darovitih beogradskih modernista i boema iz kafane „Moskva" (Stanislava Vinavera, Tnna Ujevića, Radeta Drainca, Dušana Matića, Riste Ratkovića, Dragana Aleksipa i drugih), Moni de Buli js bio među pokretačima novih kljiževnih pokreta, pesničkih proglasa i kratkotrajnih kljiževnih publikacija čiji su glapni sponzori najčešće bili njegovi bogati roditelji i razni porodični prijatelji iz beogradskih poslovnih krugova. Školovan najviše u Francuskoj, Buli je kao srpski avangardni pesnik na sgudijama u Parizu ušao u najuži krug francuskih nadrealista (Bretop, Aragop, Elijar) i 1925. godine započeo saradnju u časopisu „Nadrealistička revolucija" (Ba Keuo.ipop 5iggeaP_1e) pre nego što se u Beogradu obrazovala grupa srpskih nadrealista. Dovršavajući studije prava u Beogradu, sa Ristom Ratkovićem pokrenuo je časopis „Večnost" (1926) jarkog nadrealističkog usmerenja. Tada je objavio i svoju prvu knjigu pesama Krilato zlato (1926), a ubrzo zatim i drugu, Antena smrti (1927) i poeme Levijatan (sa Ristom Ratkovićem) i Dve avanturističke poeme (sa Radetom Draincem). Posle završenih studija Moni de Buli se preselio u Pariz, izdao nekoliko pesničkih plaketa na francuskom i, kao aktivan pripadnik tamošnjih avangardnih književnih i umetničkih grupa, pokrenuo neke časopise od kojih jedai („Dicontinuité") sa svojim beogradskim zemljakom slikarom Didijem de Majo.

Pravi avangardni pesnik od najčistijeg soja, Moni de Buli je pisao i živeo u potpunom skladu sa svim ritmovima i protivrečnostima avangardns epohe. Bliži temperamentu i punom doživljaju slobode među buntovnim uličnim pesnicima i kafanskim boemima nego proračunatoj salonskoj pobuni intelektualne građanske aristokratije, Moni de Buli je nmao izrazit i snažan pesnički dar koji se još u prvoj mladosti s lakoćom uklopio u najjače tokove ekspresionizma, dadaizma i nadrealizma. Obimom neveliko, njegovo pesničko delo skupljeno 1989. godine u knjizi Krilato zlato i druge knjige doseže do samih vrhova pesništva srpsks avangarde. Buli nsposredno uvodi u veliku avanturu slobodnoga duha i razigranog jezika što ju je književna avangarda pokrenula kao svoj najveći stvaralački doprinos kulturi XX veka. Pun vedrine, sa retkim smislom za pesničke paradokse, alogizme, neobične slike i neočekivane obrte, Moni de Buli kao pesnik nije imao agresivnost i nestrpljivost tipičnu za pripadnike avangardnih pokreta. Radio je malo, lenjo, bez žurbe i surevnjivosti, tako da je iz prikrajka gde se sklonio uspeo da ostvari bolje i značajnije delo nego glasni prvosveštenici srpskog nadrealizma. Iako je učestvovao u prvim iadrealističkim poduhvatima u Parizu i Beogradu, Moni de Buli nije bio priznat ni prihvaćen među malobrojnim ali moćnim beogradskim nadrealistima, okupljenim oko Marka Ristića. Budući da je živeo u Francuskoj, gde je držao malu antikvarnicu u Parizu i samo povremeno objavljivao poneki putopis u beogradskim dnevnim listovima, Moni ds Buli smatran je nekom vrstom otpadnika iz nadrealističkog pokreta. Punih 30 godina (19381968) za njega ss u književnim krugovima gotovo nije ni znalo, dok ga, posle nekoliko memoarskih tekstova u „Politici" (1966. godine), prijatelji nisu nagovorili da objavi knjigu izabranih pesničkih i proznih tekstova Zlatie bube (1968). Nekoliko dana pre po što je knjiga izašla iz štamps, Mopi ds Buli je iznenadpo umro u Parizu tako da nije dočekao da vidi svoju knjigu koja ga je posmrtno na glavna vrata ponovo uvela u srpsku književnost.

Među prvim školovanim beogradskim Jevrejkama bila je Paulina Lebl Albala (18911967), profesor u ženskoj gimnaziji u Bsogradu, uporan zastupnik ženskih prava i predssdnica predratnog Udruženja univerzitetski obrazovanih žsna u Srbiji. Marljiv prevodilac sa nemačkog i englsskog jezika (prevela je Demijana i Gertrudu Hermana Hesea, Hajneovu prozu, Dikensovog Olivera Tvista i dr.), napisala je više rasprava i ogleda o domaćim i stranim piscima (Vuk, Njegoš, Skerlić, Bogdan Popović, Dučić, Vinaver, Montenj, Hajne, Hese, Viktor Igo); pisala je o Monahinji Jesrimiji i drugim srpskim spisateljkama koje je predstavila francuskoj javnosti u zborniku L’Oeuvre litéraire des femmes yougoslaves (1936). Uoči Drugog svetskog rata prešla je u Ameriku i tu napisala pregršt članaka o srpskim piscima za Columbia Dictionary of Modern European Literature (1947). Leksikografski rad nastavila je i kada se kraće vreme nastanila u Izraelu, gde je za Encyclopaedia Hebraica priložila tekstove o Jevrejima u jugoslovenskoj književnosti.

Najzapaženiji književni rad Pauline Lsbl Albala predstavlja njena više puta izdavana srednjoškolska Teorija književnosti i analiza pismenih sastava (1923), napisana u saradnji sa Katarinom Bogdanović. U tome preglednom i korisnom ucbennku, pisanom lako i nristupačno, date su neophodne i sređene osnove za teorijsko upoznavanje književnosti. Ocrtane su i definisane sve značajnije stilske odlike književnih dela, izloženi primeri i navedeni glavni pojmovi neophodni za razumevanje smisla i estetskih vrednosti umetnosti reči. Preko toga solidnog uvoda u književnost, Paulina Lebl Albala nastavila je svoj pedagoški i prosvetni rad kroz više pokolenja srpskih ćaka, čak i kada se sama odvojila od nastave i iselila iz zemlje sa kojom je do kraja života održavala bliske veze. Umrla je u Americi, kod svoje kćeri. Za sobom je ostavila neobjavljeni rukopis uspomena koji je 1961. godine preko Ive Andrića bezuspešno nudila Srpskoj književnoj zadruzi. S obzirom na njena široka znanja i negovan književni stil, ta sećanja mogla bi biti zanimljivo štivo o sudbini i iskustvima jedne od prvih Jevrejki među zastupnicama ženskih prava u Srbiji.

Pojava Isaka Samokovlije (18891955) označila je stvarni početak moderne jevrejske književnosti na srpskohrvatskom jeziku. Ta književnost otada podjednako pripada i opštoj tradiciji jevrejske duhovne kulture, pripovedačkom nasleđu srpskohrvatskog jezika i zavičajnoj književnosti onoga tla na kome je ponikla i sa kojim se pomešala stapajući se sa svojom okolinom .u jedan jedinstveni organizam. Rođen u istočnoj Bosni, u Goraždu na Drini, u porodici Jevreja doseljenih iz Samokova u Bugarskoj, Isak Samokovlija se školovao u Sarajevu gde se već kao gimnazijalac počeo baviti književnim radom. Medicinski fakultet završio je u Beču i dugo radio kao lekar u Bosni, sve dok 1929. godine u „Grupi sarajevskih književnika" nije ozbiljnije počeo da piše pripovetke. Prvu priču „Rafina avlija" objavio je u „Srpskom književnom glasniku" 1927. godine, prvu knjigu Od proljeća do proljeća 1929. u Sarajevu, a drugu Pripovijetke 1936. godine u Beogradu u Savremeniku Srpske književne zadruge. Posle Drugog svetskog rata objavljene su mu knjige Nosač Samuel (1946), Tragom života (1948), Ćerdan (1952), Priča o radostima (1953). U dva maha objavljena su mu Sabrana dela u tri knjige (1956. i 1967). Izabrane pripopetke Isaka Samokovlije upše su u kolekciju „Srpska književnost u sto knjiga", a Jevrejske priče (1997) u redovno kolo Srpske književne zadruge. Sa skromnim uspehom, Samokovlija je pisao i drame (Hanka, Plava Jevrejka, On je lud i Fuzija) koje nisu ostavile većega traga ni u književnosti ni u pozorištu. Pripovetka je, očigledno, bila glavno i pravo područje književnoga rada Isaka Samokovlije.

Samokovlija je izraziti pisac tzv. zatvorene narativne strukture pisac koji ima svoj svet i iz njega ne izlazi, koji po tom svom svetu dubi i neprestano ga dopunjava, kao što se od mnogih sitnih komadića iznova dopunjava veliki mozaik. Kod modernih jevrejskih pisaca takav je i Isak Baševis Singer, naslednik tradicije jevrejskih pisaca iz Istočne Evrope, koji su stvarali aškenasku jevrejsku književnost na jidišu (Šolem Alejhem, Šolem Aš, Isak Babelj i mnogi drugi). Samokovlijini junaci žive u svetu nejevreja, u nejevrejskom okruženju, mada od toga spoljašnjeg sveta ne zavisi drama njegovih junaka. Drama se generiše iznutra, ona se raća u dubokim unutrašnjim slojevima duše, „gole duše" koju su tražili i izražavali ekspresionistički pisci, meću kojima je takođe bilo dosta Jevreja. U Samokovlijinom tekstu ima jasnih tragova psihološkog naturalizma, opsednutosti seksom, socijalnog taloga, izopštenika, nakaza, bolesnika, osobenjaka tipova za koje su se takođe zanimali i ekspresionisti, često i sami ponikli u nekom nemačkom, poljskom ili ruskom jevrejskom getu.

Dramu zatvorenog jevrejskog sveta kritičari su definisali kao dramu života „na mrtvom koloseku", kao dramu sveta koji „nosi stigmu", koji u sebi traži i čuva sopstveni identitet dok se rastače u okruženju i u istoriji. Kada je pisao o Samokovliji, Ivo Andrić je taj gubitak identiteta opisao kao gubitak jezika: „Ako su se u sinagozi služili hebrejskim, a u kući španskim jezikom, oni su bili prisiljeni da sa narodom govore 'bosanski', a sa predstavnicima vlasti turski." Na posredan način, Andrić je time objasnio i pojavu Isaka Samokovlije kao rodonačelnika moderne jevrejske književnosti na srpskohrvatskom jeziku. Tražeći svoju dušu u književnosti i kroz književnost, jevrejski pisci su osvajali jedan novi jezik svoj drugi maternji jezik uzimali njegove forme i pripovedačke strukture, njegovu melodiju i leksiku i njegovu sintaksu, čak i njegovu pripovedačku i književnu idiomatiku. Zadržali su svoj životni prostor, svoj svet, svoje statične i nepromenljive, univerzalne i arhetipske duhovne koordinate.

Kada se gleda spolja, taj svet izgleda egzotično, sa svojom bojom i svojom aromom, drukčiji od okolnog. On je tradicionalan, zatvoren, izolovan, nepoverljiv prema onom što ga okružuje i zato upućen prvenstveno na ssbe. Pritisnut „jadom i čemerom", on živi od svoje duboko ukorenjene religioznosti kojom se održava gde god se nađe nošen vetrovima istorije i koja čini početak i kraj njegove moralne svesti i duhovne kulture. Prožet verom otaca i vizijama proroka, učenjem svetih knjiga i nadom u spasenje, taj svet veruje da postoji „obećana zemlja" i da će „sreća doći", da iskušenja treba otrpeti kako bi se moglo ispuniti ono što je zapisano. „Sve je onako kako je zapisano, a sve je zapisano. Zapisano je: neko će živjeti, a neko će umrijeti, neko od gladi, a neko od žeđi, neko od vatre, a neko od studeni. Zapisuje se na Novu godinu, a na Jom Kipur se pečati pečatom Božjim. Pa neko će osiromašiti, neko će se obogatiti, neko će ozdraviti, neko će se razboljeti; neko će umrijeti od prirodne smrti, neko od vode, neko od vatre; neko će se radovati, neko žalostiti. Zapisano je to sve, zapisano i zapečaćeno."

Čitav duhovni prostor, sveopšti pripovedački mikrokosmos Isaka Samokovlije određen je tom i takvom tradicionalnom jevrejskom svešću. U toj svesti opšti poredak svih životnih, ljudskih, istorijskih i mitskih vrednosti određen je i utemeljen na idealu vere i pokornosti u veri, na trpljenju i ispaštanju nepravde kbjom okrutni Bog iskušava svoje izabranike. Pobuna protiv tog nepravičnog i surovog poretka vrednosti od kojeg pojedinci trpe na ovome svetu jer im se on osipa i izopačuje u siromaštvu i bedi, u nemaštini, patnji i prigušenoj strasti, u grehu i u strahu od kazne ta pobuna takođe ulazi u postojeći moralni poredak vrednosti. Na kraju uvek biva i pobeđuje samo ono što je „pisano i zapisano". Čovek poklekne, razbije se, ugasi, ali sudbina ostaje.

Dva najizrazitija lika u pripovetkama Isaka Samokovlije u inače velikoj galeriji uspelih likova jesu, u stvari, likovi pobunjenika protiv ustaljenog poretka u zatvorenom i nepromenljivom svetu gde 'je nepravda oblik iskušenja u veri. To su Jahijel, koji neće da bude „cadik", pravedni i sveti čovek, i Juso, Jevrejin koji se subotom ne moli Bogu, jer je za njega subota sveti dan kada on slavi sebe ne huleći na Boga. Njihova se egzistencijalna situacija tom pobunom ne menja: oni ostaju ono što su bili prvi nesrećni Jov, koji veruje da će „sreća doći" u „dolinu suza" i zato umire sa verom u dolazak „svijetlih budućih dana"; drugi ukleti Ahasver, osuđen na večno lutanje: „Ja niti idem kući, niti od kuće. Na putu sam, gospodine, na putu."

Tvrdeći da je Isak Samokovlija bio Jevrejin koji u Jevrejima nije video Jevreje, tj. da je njegovo jevrejstvo bilo samo metafora opšteg položaja čoveka u svetu i da on nije bio ni folklorni pisac ni pripovedački regionalista, niti pesnik jedne etničke zajednice izgubljene u moru drukčijega sveta, kritika je u stvari lišavala Isaka Samokovliju upravo onoga što je bilo najznačajnije za prirodu njegove književnosti. Lišavala ga je njegove jake i izrazite jevrejske individualnosti po kojoj se Samokovlija najbolje prepoznaje u sistemu književnoestetskih i stilskih odlika pripovedačke Bosne. Sasvim je tačno da Samokovlijine teme i mnoge sudbine njegovih junaka nadrastaju istorijske, socijalne, kulturne i etničke okvire i da jezgro sopstvene duhovne i moralne snage nalaze u drami čovekove sudbine. Ali ne treba izgubiti iz vida da je ta sudbina bitno, u svim svojim vidovima, uslovljena i određena etosom i istorijom Jevreja u dijaspori, opštim vremeprostranstvom u kojem se ta drama egzistencije zbiva i iskazuje, kao i duhovnom kulturom, etikom, i ideologijom iz koje izvire čitavim kompleksom u kojem se odigrava. Egzistencijalna drama „gole duše" Samokovlijinog čoveka uslovljena je i određena njegovim jevrejstvom, onim što je differentia specifica jedne književnosti sklopljene od više slojeva i više kulturnih doprinosa različitih civilizacija.

U Samokovlijino vreme, između dva svetska rata, u Sarajevu je delovala jaka grupa jevrejskih intelektualaca, mahom sefardskog porekla, koji su na određen način nastavili i modernizovali staru književnu tradiciju bosanskih, dalmatinskih i beogradskih „španjola", od kojih je potekao i Samokovlija. Pored onih koji su, kao Laura Papo Boroheta, uspešno pisali na judeošpanskom jeziku, a neki i na srpskohrvatskom, u toj grupi većina sarajevskih jevrejskih intelektualaca i kulturnih radnika spretno je povezivala prevodilački, prosvetni i amaterski rad namenjen ne samo jevrejskoj zajednici nego i široj javnosti. Važan deo njihovog rada bio je vezan za kulturno društvo „La Benevolencija", za pevačko društvo „Lira" i za pozorišnu družinu „Matatja". Oko tih društava okupljali su se mpogi vredii kulturni pregaoci, poput dr Vite Kajona, dugogodišnjeg predsednika društva „La Benevolencija" u kome je bila razgranata široka delatnost usmerena u više pravaca na okupljanju Jevreja i očuvanju jevrejskog identiteta od školovanja pitomaca u strukama neophodnim za opstanak jevrejske zajednice, izdavanja knjiga i udžbenika, osnivanja biblioteke i muzeja, do povezivanja sa raznim zadrugama i novčanim zavodima uz čiju su pomoć mogla da deluju jevrsjska kulturpa društva.

U tome smislu, kao dokaz visoko razvijenog osećanja zajedništva među sarajevskim Jevrejima, poslužila je nezvanična Jevrejska gimnazija u Sarajevu, organizovana posle uvođenja državne odluke ministra Antona Korošeca o ograničenju upisa jevrejskih ćaka u srednje škole. Škola je imala dva odeljenja sa blizu 70 učenika, direktor je bio dr Kalmi Baruh poznati sarajevski književnik, a profesori podjednako i Srbi i Jevreji. U radu gimnazije koristila su se iskustva stečena nešto ranije iz postojanja „Jsvrejskog srednjeg teološkog seminara" u Sarajevu (1928) koji je, kao verska škola zatvorenog tipa, meću nastaviicima imao takoće mešani sastav, a među učenicima i neke ugledne Jevreje docnijeg jugoslovenskog vrhovnog rabina dr Cadika Danona, vrhovnog rabina Etiopije Mangesta Savantu i nekadašnjeg glavnog rabina Velike Britanije dr Salomona Gaona. Duhovni i javni oslonac za takav živ kulturni i prosvetni rad sarajevskih Jevreja dali su i jevrejski listovi koji su pod raznim nazivima neprekidno izlazili u Sarajevu u razdoblju izmeću dva svetska rata. Poslednji i najdugovečniji meću njima bio je „Jevrejski glas" (19281941) gde su podjednako saraćivali i jevrejski i nejevrejski pisci (Tihomir Đorćević, Jorjo Tadić, Tin Ujević, Jovan Palavestra, Stanislav Binaver, Borivoje Jevtić, Kalmi Baruh, Eli Finci, Paulina Lebl Albala, Marcel Šnajder i drugi).

Najveći književni ugled među sarajevskim intelektualcima i kulturnim radnicima imao je dr Kalmi Baruh (18961945), rođeni Sarajlija koji je stekao mećunarodnu slavu u proučavanju duhovnog nasleća španskih Jevreja u Bosni. Nakon položenog doktorata u Beču, Baruh je čitav radni vek proveo kao profesor sarajevske gimnazije, usavršavajući se neko vreme i u Španiji, gde je kao stručnjak za sefardsku tradiciju sarađivao sa Akademijom nauka i umetnosti u Madridu. Izučavao je jezik španskih doseljenika u Bosni a preko toga istoriju, sintaksu i fonetiku nšanskog književnog jezika, posebno se zanimajući za jezik sefarda i duhovne tragove prisustva špansknh Jevreja na Balkanu. Izvrsno je prevodio sa španskog Unamuna, Valdesa, Laretu i Riveru, nadahnuto pisao o Unamunu i u vreme građanskog rata u Španiji dao instruktivan pregled položaja i opredeljenja vodećih španskih pisaca toga vremena. Kao plodan i uporan nacionalni i kulturni radnik, bio je jedan od oslonaca jevrejske zajednice u Sarajevu, angažovan naročito na povezivanju judeošpanskog nasleđa sa kulturom srpskohrvatskog jezika. Eseji iz španske književnosti i Sabrana dela Kalmija Baruha objavljeni su u Sarajevu 1952. i 1972. godine. Zanimljiva i topla sećanja na Baruha napisao je Ivo Andrić, koji je sa Kalmijem u detinjstvu rastao u Višegradu a kasnije, kao diplomata, putovao sa njim po Španiji 19281929. godine. Sećajući se zajedničkog boravka u Toledu i Segoviji, gde mu je Baruh služio kao neka vrsta vodiča, Andrić se s tugom prisetio gubitka koji je doživeo smrću Kalmija Baruha na samom kraju rata u nacističkom koncentracionom logoru Bergen-Belzen.

Književni i kritički rad Kalmija Baruha započet je doktorskom disertacijom Die Lautstanddes Judenspanischen in Bosnien odbranjenom u Beču 1923. godine. Punih dvadeset godina redovno je pisao o španskim i judeošpanskim temama, posebno o sefardskim romansama u Bosni i značajnim pojavama u španskoj književnosti. Vrlo pouzdan kao tumač španske književne i kulturne prošlosti, eklektičan ali široko obrazovan intelektualac, Baruh je prvenstveno bio usmeren na to da preko španskih Jevreja u Bosni uspostavi duhovni most između dva evropska poluostrva Balkanskog i Pirinejskog i da ispita spone njihovih kultura koje su uspostavili Jevreji. S mnogo upornosti i dobre volje pisao je o vodećim španskim piscima od Gongore, Lope de Vega i Kalderona do Ortega i Gaseta, Unamuna, Lorke, Maćada i drugih španskih pesnika i romansijera novijega doba. Posrednik meću dvema kulturama, Baruh je postavio temelje moderne hispanistike među Srbima i približio domaćoj publici jednu dotad nedovoljno poznatu civilizaciju, koju su na Balkan prvi doneli a zatim najduže održali jevrejski doseljenici iz Španije. Književni komparativista tradicionalnog kova, Kalmi Baruh nije pokazao žustrinu strasnog književnog kritičara, već upornost, spremu i jasnoću kakvom se odlikuju znalci. Njegova Izabrana djela (1972) nezamenljiv su i dragocen izvor za upoznavanje judeošpanske i hispanističke duhovne baštine.

U istoj oblasti književne komparativistike Kalmiju Baruhu je donekle bio srodan nešto mlađi sarajevski Jevrejin Hajim Alkalaj (19121969), esejista i kritičar koji se po završetku Drugog svetskog rata iselio najpre u Izrael, a potom u Južnu Ameriku. Alkalaj je znatan deo svojih ogleda o domaćim i stranim piscima napisao na srpskohrvatskom jeziku, pišući najviše u časopisu „Pregled" stilom i izrazom odnegovanim u beogradskoj školi srpske komparativistike. Iako srazmerno mlad, Alkalaj je privukao pažnju književne javnosti svojim tumačenjem najuglednijih evropskih pisaca onoga vremena. Pisao je o Marselu Prustu, Andre Židu i Oldosu Haksliju ispoljavajući pri tome vidnu uzdržanost prema ideologizovanom pristupu kojim je tzv. „leva" kritika u to vreme procenjivala značaj tih pisaca. Njegova tumačenja Hakslijevog Kontrapunkta života, uneta kasnije u Izabrana djela Hajima Alkalaja (1984), pokazala su samostalnost kritičkog rasuđivanja, naročito u analizi romanesknih formi u odnosu na proširene mogućnosti, izazove i potrebe modernog romana.

Sazrevajući kao esejista i kritičar, Alkalaj se postepeno od stranih tema i komparativnih studija okretao domaćoj književnosti. Njegovu pažnju privlačili su različiti oblici pesničkog iracionalizma, od Viljema Blejka do Tina Ujevića i beogradskih nadrealista. Ovim poslednjim priznavao je sposobnost za artikulaciju podsvesnih slika, svežinu imaginacije i istančano književno obrazovanje. Kada se u zrelijem razdoblju više opredelio za istraživanja modernog realizma i njegove protejske preobražaje, Alkalaj je suzio svoju optiku i pokušao da na kržljavim primerima proze Novaka Simića pokaže važnost unutrašnjih strukturalnih i psiholoških slojeva u romanu. Ta tema privukla je Alkalaja i u njegovom posleratnom eseju o Travničkoj hronici Ive Andrića, objavljenom uoči samog kritičarevog iseljenja iz Jugoslavije. Ceneći lepotu i snagu Andrićevog pripovedanja, Alkalaj je zapazio labavost u strukturi te romansirane hronike u kojoj su unutrašnje tokove održavali pripovedački fragmenti posvećeni pojedinim likovima, a ne jasne i čvrste romaneskne forme organski uklopljene u strukturu dela. Pišući o Andriću 1945. godine, Alkalaj je neoprezno, mada sa dobrim namerama, otišao predaleko i povezao Travničku hroniku sa tada vladajućom zvaničnom teorijom socijalističkog realizma. Papšao je odmah na grubo protivljenje partijsknh moćnika p na oštru kritiku knjižsvnih prvosvešteiika. Posle toga digao je ruke od slpčnih poslova i zauvek napustpo i srpsku književnost i domovinu.

Po dolasku u Argsntiiu, Alkalaj ss vratno spom prvobitnom zanimanju za vodeće evropske pisce modernoga doba, pa je na španskom jeziku svojih predaka objavio knjigu eseja Clasicos Modernos (Moderni klasici, 1960). Ta nova promena jezika jedinstven js primer lingvističkog probražaja kod jevrejskih pisaca u srpskoj književnosti. Povratak jezičkim korenima ukazao je na izdržljivost judeošpanske tradicije sa koje je kod Alkalaja lako otpao sloj drugog maternjeg jezika, stečenog izvan porodičnog doma, u kulturi s kojom se pisac bio srodio i izjednačio. Kada se ugasila potreba za tim jezikom, pisac se vratio jeziku predaka. U knjigu eseja Skšsoa tosJegpoh pored novih tekstova o Malarmeu, Polu Valeriju, Tomasu Manu, Bsrnardu Šou, Luiđiju Pirandelu i Borisu Pasternaku, Alkalaj je uvrstio i špansku verziju svojih starih oglsda o Židu i Haksliju. Bez većih teškoća uklopio se u književni život Buenos Ajresa i u novoj, trećoj domovini za svoju knjigu eseja dobio čak i argentinsku državnu nagradu za književnost. Tako je postao jsdini jevrejskosrpskoargentinski pisac, istinski kosmopolita ostvaren u trima tradicijama što ih je na čudan način u sebi uspso duhovno da poveže.

Iz kruga sarajevskih jevrejskih intelektualaca uključenih u srpsku književnost potekao je i Eli Finci (19111980), najplodniji i najuporniji pozorišni kritičar u Beogradu posls Drugog svetskog rata, jedai od glapnih ideoloških stubova kulturne politike u listovima „Borba" i „Politika", dugogodišnji urednik vodećeg beogradskog časopisa „Književnost". Fiici je započeo rad kao kritičar u sarajevskim lokalnim listovima i bio među prvima koji su u „Jevrejskom glasu" pisali o jevrejskim piscima u književnosti Bosne i Hercegovine. Isticao se oštrinom stavova i britkom rečitošću, u početku kao tvrdi zastupnik vulgarnomarksističkih načela, a kasnije kao tumač liberalnijih shvatanja kojima se, posle jugoslovenskog sukoba sa Kominformom, pred javnošću prikrivala zvanična partijska politika.

Od početka dosta nesigurnih kritičkih stavova i nedovoljno sređenih merila, obdaren dobrim smislom za snalaženje u novim književnim pokretima i tendencijama, nesistematičan kao kritičar jedne epohe, protivrečan u komentarima o književnom vremenu kome je pripadao, Finci je u prvim posleratnim godinama svome urođenom kritičkom impresionizmu dodao tvrdu utilitarnodidaktičku shemu zvaničnog mišljenja. Sociološka osnova njegove kritike, koja je u početnim i kasnim godinama bila najjači oslonac njegove književne publicistike, učiiila ga je, u jednom trenutku, vatrenim pobornikom realizma, od čega je docnije čak vrlo radikalno odstupao prihvatajući s istim žarom izazove modernističke obnove.

Ne bez smelosti i ličnog rizika, Finci se u vreme osude ždanovizma u književnosti msđu prvima oglasio u pokretu za stvaralačko oslobođenje forme, mada je i dalje zadržao arbitrarni način mišljenja, osoran ton i prevaziđenu skalu vrednosti. Izvrstan polemičar, Finci je mnogim člancima i debatnim istupanjima deklarativno branio duhovna bogatstva, unutrašnju slojevitost i formalnu raznovrsnost slobodnih književnih opredeljenja, čineći to ponekad na način i rečnikom starih partijskih pravovernika. U poznatom tekstu „Dogma i stvaralaštvo" (1951) on je osporio same osnove marksističke kritike dokazujući da takva kritika nužno vodi uprošćavanju i jednostranost jer zanemaruje značaj mioštva specifičnih zakona i osobsposti umetiičkog stvaranja. Dvadesetak godina kasnije, on se ipak i dalje gromovnto obrušavao na graćanske intelektualce i konzervativce s kojima su marksistički pisci i ranije ratovali. Time se dokazalo da je, uprkos čestim promenama mišljelja, Eli Finci uvek bio i ostao vojnik partije i pisac jedns ideologije, najbliži postavkama socijalne književnosti koja js bila prožeta borbenom partijskom svešću.

Žurnalista po temperamentu, povinar i dnepni kritičar po opredeljenju i dužnosti, fragmentaran i neujednačen, Finci je svoj lik punije ostvario u pozorišnoj nego u književnoj kritici. U živom ritmu kritičarske ažurnosti, neskladi i nedoslednosti manje su se primećivali u redovnim prozorišnim hronikama, pisanim iz dana u dan, nego u polemičkim samouvsreno i ambiciozno pisanim člancima o književnosti. U četiri obimne knjige pozorišnih kritika, objavljene pod zajedničkim naslovom Više i manje od života, Finci je dao dragocen doprinos istoriji srpske drame i pozorišta. Pokazao je razvijen smisao kako za kljiževne odlike dramskog tsksta, tako i za teatarska svojstva scene, glume i pozorišne režije. Neko vreme upravnik Jugoslovenskog dramskog pozorišta u Beogradu, Finci je video i znao da je pozornica u stvari otvoreni prozor u drugi svet, u drugu zasebnu stvarnost, da je zgusnuto i dramatizovano dočaravanje posebnoga života, jakih ličnosti, neobičnih odnosa i čudnih sudbina. Svs se to oslanja na objektivni svet ljudi i istorije, ali se od istine ipak razlikuje svojom umetničkom snagom i uverljivošću. Osećajući da pozorište daje „više i manje od života", Finci je tumačenjem i ocenjivanjem pozorišnih prsdstava sa gledišta umetničke istine i saučestvovanja pozorišta u osmišljavanju ljudske suštine i realnosti, znatno podigao prednost srpske pozorišne kritike i pomogao da se u njoj učvrsti ravnoteža izmeću kritike dramskog teksta i kritike pozorišne predstave. On je od pozorišta pravio neku vrstu zatvorenog društva u kome je osvetljena samo ona strana koja je prepuštena umetnosti. Na tome iskustvu, posle Fincija zasnovana je gotovo sva novija poetika pozorišne kritike u srpskoj književnosti.

U pozorišnoj kritici, mada na drugi način, delovao je takoće i Hugo Klajn (1894-1981), lekar i psihijatar po struci, jedan od prvih i najuglednijih zastupnika i tumača psihoanalize u Srbiji. Bečki student Sigmunda Frojda, Klajn je u razdoblju između dva rata radio kao lekar, s vremena na vreme pišući o pozorišnim temama u časopisima „Nova literatura" i „Stožer" pod pseudonimom K. L. Sojić. Preveo je sa nemačkog roman Eriha Marije Remarka Na zapadu ništa novo (1929) i Frojdovu Psihopatologiju savremenog života (1937), e sa engleskog Šekspirovog Kralja Lira. Nepomirljivi odnos psihoanalize i marksizma, kakav su nadrealisti rado praktikovali ali uglavnom izbegavali da problematizuju na teorijskom planu i u kritici, isključio je Klajna iz glavnih književnih tokova i on se tek posle završetka Drugog svetskog rata od kliničke psihijatrije okrenuo pozorištu, Zanimao se odnosom psihologije i pozorišta i postepeno, kroz proučavanje teorije Stanislavskog, povremeno prihvatao pozorišne režije. Bio je profesor na Pozorišnoj akademiji, bavio se teorijskim pitanjima pozorišne režije i ošptim problemima modernoga pozorišta. Svoje pozorišnze kritike objavio je u knjizi Život dvočasovni (1957), a studije o Šekspiru, koji ga je posebno privlačio, u knjizi Šekspir i čoveštvo P964). U retkom i korisnom spoju dobrog poznavaoca psihologije i pozorišta, Klajn je obuhvatio prostrano nodručjs dubipskog proučavanja dramske književnosti i dramaturgije, posebno se zadržavajući na velikanima svetske i nacionalne scene, kakvi su bili Šekspir, Sterija i Mušić. Među njegovim tekstovima veliku pažnju privukao je u svoje vreme esej „Lirovo ludilo" gde su najbolje došle do izraza glavne vrline Klajnovog kritičarskog rada na jednoj sgrani poznavanje psihologije i razumevanje ljudske prirode, karakter duševnih poremećaja i neverovatne manifestacije opsesivnih i manijačiih stanja, a na drugoj strani promišljeni, odnos prema pozorištu kao sublimaciji ljudskog iskustva i bszmerne čovečanske drame života.

Kao i svi najbolji pripadnici beogradske kritičarske škole, Hugo Klajn je pisao probranim jezikom i negovanom rečenicom, mirnim i odmerenim stilom koji je mogao dozreti samo u najdubljem poznavanju srpskog jezika, njegove govorne melodije i njegovih značenjskih slojeva. Nešto od tog tananog smisla za jezik i jezičke mogućnosti, dr Hugo Klajn preneo je na svog sina, profesora italijanskog jezika i lingvistu dr Ivana Klajna (1937). Ivan Klajn postao je jedan od najboljih poznavalaca književnog i narodnog srpskog jezika, neumoran istraživač raznovrsnih i dinamičnih promena što pod naletom istorijskih zbivanja i društvenih tokova prete da će potkopati i ugroziti snagu i lepotu srpskog jezika. U najboljoj tradiciji velikog istraživača i poznavaoca srpskog jezika Stanislava Vinavera, Ivan Klajn pratio je zbivanja u jeziku i kroz knjige Razgovori o jeziku (1978), Jezik oko nas (1980), Pisci i pismenjaci (1994), kao i u popularnom Rečniku jezičkih nedoumica (1992) naznačio glavne oslonce za dalji razvitak govornog jezika i jezika književnosti.

Na početku književne karijere Ota Bihalji Mernna (19041990) izgledalo je da će se njegov put umetničkog kritičara i ssejiste završiti kao što se završilo i prisustvo Hajima Alkalaja u srpskoj književnosti njegovim izlaskom iz srpskog jezika i prelaskom u drugu književnost. Izrazito dvojezični pisac, koji se podjednako služio i srpskim i nemačkim jezikom, Bihalji je završio umstničku školu u Berlinu i tu 1932. godine urećivao borbeni komunistički časopis „Linkskurve". Sa bogatim iskustvom i uz saglasnost, a verovatno i materijalnu pomoć Kominterne, sa svojim bratom Pavlom 1928. godine osnovao je u Beogradu književnu zajednicu „Nolit" i časopis „Nova literatura". Kao sekretar Saveza revolucionarnih pisaca Nemačke, 1930. godine učestvovao je na istorijskom Harkovskom kongresu Mećunarodpog udruženja revolucionarnih pisaca (MORP) i pod pseudonimom Oto Biha podneo referat u ime nemačke delegacije. Istovremeno redovno je saraćivao u levičarskoj štampi u zemlji, zastupajući vatreno svoje tadašnje političke stavove i ideje. Pred najezdom nacista sklonio se u Francusku i Švajcarsku, neko vreme bio je u Španiji, a 1940. godine ponovo se vratio u Jugoslaviju gds je uzeo učešća u radu „Nolita". Njegove prve knjige, obe pisane pod pseudonimima i prvobitno štampane na nemačkom jeziku Džurši u vasionu, 1936. i Španija izmeću smrti i raćanja, 1937) imale su zapažen uspeh, što je Bihaljija još više vezalo za Evropu pošto se u njoj osećao kao graćanin sveta. Lako je prilazio svim vodećim idejama svoga vremena i kao njihov tumač i propagator uspevao uvek da održi svoje mesto u prvim redovima avangardnih i revolucionarnih pokreta XX veka, kako u politici tako i u umetnosti.

Najplodniji dso književnog i publicističkog rada, Oto Bihalji Merin ostvario je posle Drugog svetskog rata kada se, po povratku iz zarobljsništva, stalno nastapio u Beogradu. O zarobljeničkom iskustvu napisao je roman Doviđenja u oktobru (1947) koji nije imao većeg uspeha, kao in Bihaljijeve drame Livnica (1949) i Nevidljiva kapija (1956). Preko umetničkog časoiisa „Jugosdavija", namenjenog inostranstvu, Bihalji se posvetio prvenstveno umetničkim pitanjima i do kraja života objavio više knjiga od kojih su gotovo sve prevedene na mnoge svetske jezike. Naročitu pažlju privukle su njegove monografije Misli i boje (1950), Prodori moderne umetnosti (1962), Umetnost naivnih u Jugoslaviji (1959), Maske sveta (1970), Naivni umetnici sveta (1971), Slikarstvo naivaca (1975). Dao je portrete nekoliciie istaknutih jugoslovenskih umetnika (Petra Lubarde, Bogosava Živkovića, Krste Hegedušića, Gabrijela Stupice, Marija Pregelja) i veliku monograsriju o slikaru Anriju Rusou zvanom „Carinik". Udaljujući se sve više od politike, kojoj je bio posvetio svoju mladost, Bihalji je najznačajniju kljigu politnčke publicistike Mala zemlja između svetova (1954) napisao u vreme jugoslovenskog sukoba sa Kominformom kako bn uticajns intelektualpe krugove u svetu, sa kojima je održavao lične veze (Tomas Man, Bertolt Breht, Pablo Pikaso i drugi), pridobio za jugoslovensku stvar.

Iako je malo i retko pisao, i to uglavnom u predratnim levičarskim časopisima i listovima, stariji brat Ota Bihalji Msrina Pavle Bihali (18981941) ostavio je za sobom trag u srpskoj kulturi i književnosti kao osnivač i dugogodišnji urednik izdavačke zadruge „Nolit". Naklonjen prvenstveno socijalno orijentisanim piscima, kojn su u vreme velike svetske krize i jačanja fašizma obeležili tridesete godine XX vska, Pavle Bihali je postigao da „Nolit" bude jedan od srsdišnjih centara moderne knjižsvnosti socijalnog usmerenja u tadašnjoj Jugoslavnji. Zbog toga je bio izložen mnogim napadima kao zastupnik komunističke knjige i marksističke ideologije. Uhapšen u prvim danima nemačks okupacije, Pavle Bihali streljan je sa prvom grupom talaca, komunista i Jevreja jula 1941. godine u Beogradu.

Likovnu kritiku, još kao mlad umetnik u krugu levo orijentisanih srpskih intelektualaca uoči Drugog svetskog rata, pisao je i Aleksa Čelebonović (19171987), sin bogatog beogradskog advokata i jevrejskog prvaka Jakova Čelebonovića, mlaći brat poznatog slikara Marka Čelebonopića. I sam slikar, potekao iz škole Jovana Bijelića, Aleksa Čelebonović imao je odnegovan smisao za likovna pitanja, pa je lako prerastao uske okvire utilitarne estetike, kakva se širila kroz doktrinu socijalističkog realizma. Kao likovni kritičar u listovima „Borba" i „Književne novine", a potom kao urgdnik časopisa „Umetnost", Čelebonović je značaj umetničke forme izjednačio sa važnošću teme. Kao profesor na Akademiji primenjenih umetnosti, u tome duhu vaspitao je nekoliko umetničkih naraštaja. Napisao je pregled Savremeno slikarstvo u Jugoslaviji (1965), informativni priručnik Stara Grčka (1973) i teorijsku raspravu Ulepšani svepl (1975). Imao je znatne zasluge da se Jugsslavija uključi u Mećunarodno udruženje likovnih kritičara (A1SA), preko kojeg su mnogi jugoslovenski i srpski umetnici stupili pred evropsku i svetsku javnost. O likovnim temama pisao je lovremeno i njegov brat Marko Čelebonović, kao šgo je ponekad o muzici pisao i kompozitor Enriko Josif (1924).

Najčudniju ulogu u mećuratnoj struji socijalne književnosti, koja je bila u vezi sa komunističkim pokretom i zato obavezna da sprovodi ideološku liniju Partije, polovinom tridesetih godina XX veka odigrao je Arpad Lebl (18981983). Jugoslovenski Maćar jevrejskog porekla, Lebl je imao buran život revolucionara koga su vlasti dugo progonile i po kazni premeštale dok je bio nastavnik srednje škole. Posle Drugog svetskog rata, provedenog u nemačkom zarobljeništvu, živeo je u Novom Sadu i bavio se prvenstveno publicistikom, pisanjem istorijskih studija o revolucionarnom i radničkom pokretu u Vojvodini, sređivanjem uspomena i izdavanjem sopstvenih eseja i članaka. U srpskoj književnosti Arpad Lebl upamćen je pod pseudonimom Žarko Plamenac kada je krenuo u kratak ali odlučan marksistički obračun sa znatnim delom književnog nasleđa srpskog, hrvatskog i slovenačkog realizma. Primenjujući pojednostavljena sociologistička „klasna" merila, revolucionarnu oštrinu i idejnu nepopustljivost, Plamenac je u sarajevskom časopisu „Pregled" 19371938. godins započeo ideološku reviziju najpoznatijih dela vodećih realista sa područja tadašnje Jugoslavije. Jedan za drugim objavio je desetak članaka o Svetozaru Markoviću, Borisavu Stankoviću, Petru Kočiću, Ivu Ćipiku, Janku Veselinoviću, Vjenceslavu Novaku, Josipu Kozarcu, Dinku Šimunoviću i Ivanu Cankaru, uz teorijske osprte pa poglsde nekih romantičara, odnos realizma i realnosti i vrednosti nove nauke. Videći u delima tih pisaca neoprostiva ogrešenja o interese ugnjetenih klasa, posebno seljaštva o kome su srpski i hrvatski realisti najviše pisali, Plamenac je odbacio znatan deo jugoslovenskih kulturnih vrednosti u ime revolucionarne i klasne umetnosti, i pogazio sve ono što je proglasio nepotrebnim opterećenjem i smetnjom za uspon nove proleterske književnosti. Na taj udar književnog dogmatizma nisu reagovali samo književni i politički protivnici nego i sami marksistički kritičari, zastupnici i vođi socijalne književnosti. Najoštrija osuda Žarka Plamenca došla je sa vrha partijskog agitpropa koji je procenio da se žustri vojnik Partije odviše zatrčao, otišao predaleko i u trenutku taktičkog otvaranja Partije prema demokratskim snagama Narodnog fronta i prndobijanja novih saveznika, nepromišljeno otkrio karte i tako od pokreta odgurnuo i one koje je u tome času trebalo privući. Osvrt koji je Plamenca zauvek ućutkao napisao je Radovan Zogović govoreći u ime same Partije koja je kontrolisala sve što se u to vreme govorilo i pisalo na tzv. levom frontu. Ostavši tako zabeležen u istoriji srpske kritike kao prvi vulgarizator književnosti čije se tvrde pravovernosti odrekla i sama Partija, Žarko Plamenac se posle toga povukao ostao je samo Arpad Lebl koji se posvetio istoriji i političkoj publicistici i nastavio da piše pretežno na mađarskom jeziku.

Jedan broj jevrejskih pisaca poticao je i sa područja Vojvodine. Tu je među Jevrejima od ranijih vremena vladala puna višejezičnost uporedo i ravnomerno govorilo se nemački, mađarski, jidiš i srpski. Neki od vojvođanskih Jevreja smatrali su mađarski svojim maternjim jezikom, pa su im glavna dela sa mađarskog prevođena na srpskohrvatski i tu imala dobar odjek u javnosti i kod čitalaca. Roman Jožefa Debrecenija (po rođenju Brunner) Hladni krematorijum (1951), rađen kao dnevnik iz ratnih godina provedenih u Aušvicu, imao je više izdanja na nekoliko jezika i smatra se jednim od najznačajnijih dela u književnosti vojvođanskih Mađara. Sličan ugled stekle su i često prevođene pesme Lasla Gala, a donekle i knjige Andraša Deaka, od kojih su neke izvorno pisane na srpskohrvatskom a neke na mađarskom (Pod žutom trakom, 1952). U grupu takvih pisaca donekle ulazi i Magda Simin Bošan, autor romana Izdanci na vetru (1963), Pomračenja (1972) i San mladosti (1983), kao i zanimljivog ratnog dnevnika Dok višnje procvetaju (1978). Magda Simin je neka svoja dela, naročito radio drame, pisala i na mađarskom jeziku ili ih je sama prevodila na mađarski. Brojnija i za srpsku književnost jače vezana je ona grupa jevrejskih pisaca iz Vojvodine koji su od početka pisali isključivo na srpskom jeziku, smatrajući ga maternjim ili bar jednim od prirodnih jezika ponesenih iz detinjstva i iz roditeljskog doma. Tu spadaju Ivan Ivanji, Ana Šomlo, Ildi Ivanji, Judita Šalgo i, naravno, Danilo Kiš, koji je prvo obrazovanje dobio u dvojezičnoj sredini i tek po dolasku u Crnu Goru 1945. godine potisnuo mađarski u korist srpskog jezika.

Među starijima koji su se javili i delovali uoči Drugog svetskog rata bio je Alfred Rozencvajg (18961941), poznat pod književnim pseudonimom Nenad Mitrov. Bio je pesnik za koga su njegovi drugovi govorili da je najbezazleniji i najljubazniji čovsk koga su sreli u životu. Cenjen i kao ličnost i kao pesnik, Mitrov je u novosadskim književnim krugovima bio poznat kao izrazito lirski pesnik koji je s posebnom pažnjom negovao ljubavnu poeziju punu gorčine, tragizma i neostvarene žudnje (Dve duše, 1927; Kroz klance jadikovce, 1928). U saradnji sa Dušanom Mikićem, Žarkom Vasiljevićem i Mladenom Leskovcem, Mitrov je 1933. godine izdao knjigu Tri prema jedan za poeziju i u rukopisu, posle smrti, ostavio više neobjavljenih radova. Nežne građe, grbav i bolešljiv, po dolasku okupatora 1941. godine bio je otpušten iz državne službe i nemilosrdno dignut na prisilan fizički rad. Viđen je, navodno, kako upregnut u kola, go do pasa, prevozi kroz grad neki teret, što je doživeo kao bolno poniženje. Saslušavan u policiji koja je tražila njegovog nećaka Viktora Rozencvajga, takođe pesnika koji je pisao pod pseudonimom Vitomir Jovanović (19141941), Nenad Mitrov se odlučio na samoubistvo da bi izbegao dalja mučenja. U julu 1941. godine ugušio se gasom u svome stanu u Novom Sadu. Njegovog nećaka streljale su ustaše.

Kao što je Sarajevo svoga jevrejskog pripovedača imalo u Isaku Samokovliji, tako su Leskovac i jug Srbije dobili svog najboljeg sefardskog hroničara u ličnosti Žaka Konfina (18921975). Obojica po zanimanju lekari, obojica potekli iz malih i siromašnih sefardskih zajednica u zabačenim kasabama nekadašnjeg Otomanskog carstva prvi od doseljenika iz Bugarske, drugi od pridošlica iz Soluna Samokovlija i Konfino imali su razumevanja za patnje malih ljudi sa rubova života, jaku lirsku osećajnost i vidljivu nežnost prema jevrejskoj sirotinji. Cenili su anegdotu iz koje su se trudili da razviju širu realističku sliku ljudskog stradanja i trpljenja. Za razliku od Samokovlije, koji je bio ispunjen tamnim doživljajem sveta i sklon tragizmu, Konfino je u nevoljama jevrejskih stradalnika tražio i video vedre crte života i kroz humor pokušavao da ublaži i savlada gorčinu stvarnosti.

Konfino je, kao i Samokovlija, život jevrejske sirotinje u malim balkanskim varošima upoznao u neposrednim susretima sa ljudima. Jednim delom, njegov pristup bio je uslovljen sopstvenim pripadanjem toj sredini, a drugim delom profesionalnim dodirima što ih je kao lekar godinama imao sa svetom iz kojeg je ponikao i u kome je najduže živeo i radio. Realistički postupak što nadmoćno prevladava u njegovom proznom i dramskom stvaranju potiče iz saživljenosti pisca sa izdvojenim svetom skromnih palanačkih Jevreja u moru drukčijih i tuđih navika i zakona kakvi su ih stalno nagonili na prilagođavanje, trpljenje i mučnu borbu za opstanak. Pisac odan sasvim posebnom ambijentu i suženoj tematici ograničenrg prostora, Konfino je u svojim pripovetkama i humorističkim feljtonima najčešće ostao opredeljen za socijalnu temu, književni regionalizam i lokalnu boju. Rado se prihvatao tema i sudbina iz neposredne okoline čiju je živopisnu uverljivost sa lakoćom oslikovao nenametljivim korišćenjem etnografske građe i odmerenim unošenjem jevrejskog folklora u laku i vedru humorističku priču.

Te i takve odlike Konfinovog pripovedačkog rada najbolje se vide u pripovetkama i crticama iz knjiga Moji opštinari (1933), Lica i naličja (1936), 100 Godina 90 Groša (1952) i Požuri doktore (1972). Bolji u fragmentu i detalju nego u većim zahvatima, izrazitiji pripovedač i feljtonista no romansijer, Konfino je neke svoje prinovetke povezivao u veće celiie i uklapao u romape (Moj Jocko, 1937; Moje jedinče, 1952; Jesi li ti razapeo Hrista?, 1968). U knjigama Lica i naličja i Moji opštinari Konfino je bio najspežiji i najneposredniji, podjednako i u tematskom zahvatu i u stilskom postupku. Svi njegovi junaci, mahom leskovački Jevreji, iako po pravilu neprimetni i obuzeti beznačajnim brigama, nabijeni su moćnom energijom uporstva i istrajnosti u borbi za opstanak. Puni su malih slabosti i nevinih strasti; njihove brigs i nemiri ne prelaze ogradu tesnog dvorišta u kome traje jedan zlehudi vek, ali u tome svetu oluje brzo prolaze, nebo se lako razvedrava i gorčine se ublažuju sa svakim novim svitanjem.

Na prvi pogled lak pisac kod koga prevladavaju humoristički tonovi, feljtonistička šala i ne odviše duboka pripovedačka skica, Žak Konfino je svojim vsdrim stilom umeo da otvori i neka mučna pitanja od kojih su drugi pisci jevrejsks tematike u srpskoj književnosti uglavnom zazirali. Motivisan jasnim realističkim opredeljenjem, Konfino nije izbegao temu o odnosu srpske palanačke sredine prema Jevrejima. Tu, po pravilu, nije bilo nasilnog antisemitizma ali su se, više na verskoj nego na rasnoj osnovi, povremeno ipak javljale netrpeljivosti i nepoverenje, svakojake optužbe i potcenjivačko neprihvatanje. Oni Jevreji koji su radi sopstvene zaštite svojevoljno išli ka asimilaciji, posrbljavali svoja imena i prihvatali srpske običaje, najčešće su bili prepoznati u takvom prerušavanju i zbog toga izloženi podsmehu, pa ih nisu prhvatali ni Srbi ni Jevreji. Jači naglasak Konfino je toj temi dao u romanu Jesi li ti razapeo Hrista? gde se odnos izmeću hrišćana i Jevreja postavlja u ravan navodne istorijske krivice zbog koje su Jevreji u svetu vekovima trpeli nepravdu i progone. Videći u tome motivu jezgro jevrejskog arhetipa, Konfino je isti motiv najpre naznačio u pripoveci „Jedan pogrom", iz knjige Lica i naličja, potom mu se vratio u pripoveci „Dankovo stradanje za veru praćedovsku" u knjizi 100 Godina 90 Groša, da bi ga u romanu Jesi li ti razapeo Hrista? postavio u samo središte zbivanja iz kojeg se razgranava dalja priča o Lubavi jevrejske devojke i srpskog mladića što je inače redak motiv u srpskoj književnosti sa jevrejskom tematikom. Oštroga oka i dobrog zapažanja, sa živim smislom za razvijanje fabule i vešto izvlačenje pripovedačke poente, Žak Konfino nije bio uravnotežen i pažljiv pisac. Radio je nadohvat, u fragmentima i bez jedinstvenog književnog sistema, pa je kao pripovedač ostao ispod svojih pravih, nedovoljno razvijenih i olako potrošenih mogućnosti. U generaciji starijih jevrejskih pisaca, kojoj su pripadali Hajim S. Davičo i Isak Samokovlija, Konfino po svome gorkom humoru donekle se približava Šolemu Alejhemu koga je po merilu srodnosti izabrao da prevede na srpski jezik (Marijenbad, 1952).

Potomak stare i ugledne jevrejske porodice čiji su mnogi pripadnici imali zapaženu ulogu u srpskoj istoriji i kulturi, Oskar Davičo (19091989) bio je nesumnjivo najplodniji jevrejski pisac u srpskoj književnosti. Pisao je pesme, romane, književne eseje, putopise, političke rasprave, polemike i publicističke radove, nošen svagda svojim bujnim temperamentom, lakom frazom, izuzetnim darom i čudesnim osećanjem za izražajne mogućnosti srpskog jezika, kao i neobičnom potrebom da u javnosti bude priznat kao vrhovni poverenik Partije. Veliki mag pesničkog jezika, Davičo se ponekad gušio u silnim bujicama reči što su iz njega navirale kao vodopadi praskavih, šumnih i često nepovezanih slika, metafora, zvukova i boja. Žrtva sopstvenog majstorstva i uverenja, Davičo je izvana uporno održavao punu slobodu nadrealističkog automatizma i verbalnih vratolomija, ali je, nasuprot rasulu forme, iznutra uvek tvrdo osporavao i gušio slobodu književnih ideja. Time je čitavo svoje gotovo nepregledno delo ostavio u raskoraku i protivrečnosti prema samome sebi.

Sledbenik srpske književne avangarde, koju su pre njega vodili Stanislav Vinaver i Moni de Buli, Davičo je već u mladosti prihvatio avangardnu oštrinu otpora, prkosa i osporavanja. Još pre osnivanja pokreta srpskih nadrealista usvojio je postiku nadrealizma (Anatomija, 1929; Detinjstva, 1929) i pesničku revoluciju povezao sa političkom akcijom, na čemu je kasnije izgradio svoju javnu i književnu delatnost. Kao predratni komunista i politički zatvorenik, jedno vreme imao je nekih nesporazuma sa Partijom, pa se u ratu kasno priključio partizanima. Posle rata bio je novinar i izveštač sa sućenja ratnim zločincima u Nirnbergu, da bi tek pod vlašću partijske birokratije postao jedan od miljenika režima, zbog čega je fanatičnom strašću gotovo svakodnevno dokazivao svoju ispravnost i odanost, ne libeći se ni progona svojih neistomišljenika. Temperamentan polemičar, služio je kao usrdni „vojnik" revolucije i pokretao čitave hajke u književnosti.

Time je podjednako nanosio štetu kako drugima, tako i svoms izuzstnom književnom daru i pesničkom imenu.

Neobuzdan, senzualan i bučan, pesnik jake imaginacije i veliks eksprssivne snage, sklon pesničkoj igri i eksperimentu, često protivrsčan i ponesen penušanjem bujne poetske rečitosti, Davičo je bez sumnje bio jedan od najdinamičnijih pisaca novije srnske književnosti. U početku, kao pripadnik grupe beogradskih nadrsalista, pisao js poeziju punu bizarnih asocijativnih nizova. uličnog žargona i opore psovke. Proces socijalizacije nadrealizma tridesetih godina zahvatio je i Daviča. Izbivši u prve redove socijalnnh nesnika, on je nadrealistički bunt usmsrio u pravcu revolucioparns akcije. Svojom socijalnom i angažovanom poszijom esgradnog ritma i žurnalističke britkosti koju je pisao posle rata (Zrenjanin, 1949; Višnja za zidom, 1950; Čovekov čovek, 1953), Davičo js mestimično uspso da ostvari visoke vrediosgi socijalne i iolitičke pesme. Glasan, drzak i temperamsntan polsmičar, kada je došlo do preloma u posl.ratnoj društvenoj strukturi, ponovo je promenio svoju pesmu i živim učsšćem u književnom životu najviše doprineo posleratnoj obnovi nadrealističkog uticaja. Misaono prilično skučen, dokumsntaran i jednostran, sav u živom i grčevitom ogporu prema tradiciji, Davičo ss u novim nesmama vratio ishodištima nadrealističke poezije. Ona je jedina bila u stanju da njegovim nsstalnim stvaralačkim načslima obezbedi privid ioetske revolucionarnosti i permanentnog avangardnog bunta. Nedovoljno istrajan u nastojanjima da toj poeziji obezbedi punu umetničku snagu, Davičo je, mećutim, napustio dograćivanje pesničkog postupka što ga je primenio u knjizi Čovekov čovek. Gubio je snagu u nekontrolisanom praznoslovlju, rasutom u paradoksalnom rasponu od bučne nadrealističke ekstravagancije do svečarske patetike prigodne poezije u kakvu spada njegova Svečana pesma (1963), jedina pesma u srpskoj književnosti ispevana u slavu policije i službe državne bezbednosti.

Ugledan i proslavljen pesnik, Davičo se prihvatio proze kao već formiran i zreo umetnik. Prvi roman Pesma (1952), prethodnica kasnijoj poplavi Davičovih romana, dočekan je u književnosti i političkim krugovima sa mnogim pohvalama i besprimernim oduševljenjem. Pesmi je priznat nov ugao gledanja i nov način obrade ratnih tema, silovit i smeo prodor u oblast psihološkog i, naročito, isticanje ljudske dimenzije i individualnosti književnog junaka, a, u fakturi, unutrašnja poetska tenzija i nadahnuto prevazilaženje tradicionalnih realističkih uslovnosti proznog izraza. U kasnijim romanima Davičo je zanemario pozitivne karakteristike svog romansijerskog prvenca i podlegao idejnom shematizmu i tendencioznim konstrukcijama, srodnim sa već napuštenom doktrinom socijalističkog realizma. Već u romanu Beton i svici (1956), koji je u sebi imao zanimljivu, mada prenaglašenu komponentu moralnog čistunstva u žrtvovanju, Davičo je odstupio od realističke tipizacije likova i pribegao idealizovanju pozitivnih junaka. Njima je, kao u didaktičkim romanima raćenim po principima socijalističkog realizma, bila namenjena uloga nosilaca najprogresivnijih društvenih i moralnih shvatanja i normi. Neuverljive paradigme idealnih heroja, glavne ličnosti u romanima Beton i svici, Radni naslov beskraja i Gteralbas, pa, donekle, i u tetralogiji Ćutnje, Gladi, Tajne i Bekstva, imaju istovetnu psihološku konstrukciju nametljive životne i moralne snage idealizovanog nadčoveka u kome se sjedinjuju vrline i uzvišena čistota revolucije. Pesnička egzaltacija Davičova, neprilagoćena zakonima proze, narušila je i razorila realističku uverljivost njegovih romana. Iako privrženi revoluciji, oni su, kao svaka subjektivna vizija, daleko i od istine i od života, bez obzira na to što je u pojedinim fragmentima tih dela, naročito u svojim zatvorskim romanima, Davičo sa uspehom ostvario neke realističke partije i postigao upečatljive efekte životne neposrednosti.

Nekoliko takvih epizoda nalazi se i u Davičovom poslednjem romanu Gospodar zaborava (1980), koji je većim delom tematski postavljen u život jevrejskog podzemlja sa Jalije, stare jevrejske mahale u Beogradu koju je davno ranije romantično opisivao jedan od njegovih starijih srodnika Hajim S. Davičo. U romanu Gospodar zaborava, odveć razvučenom i nemarno komponovanom, pojedine stranice podsećaju na jevrejske priče iz Odese Isaka Babelja i pokazuju nesumnjiv Davičov smisao za oživljavanje jevrejskog ambijenta. Svojim sudbinama i neobičnim životima prevaranata, prostitutki i avanturista, Davičovi junaci u romanu pokrivaju najveći deo nemirnog XX veka i mnoga društvena i politička zbivanja u Beogradu i predratnoj Jugoslaviji. Ipak, u tome romanu, sem jednog nakaznog simbola, nema ni tematskog, ni dramskog, ni emotivnog, ni moralnog pomena i nijedne tople reči o tragediji i žrtvama holokausta. U obilju erotskih epizoda i političkih razmatranja, roman Gospodar zaborava živopisno i upečatljivo opisuje slikovite likove starih dorćolskih Jevreja i Jevrejki, kakvi pre toga gotovo nikad nisu bili opisani u srpskoj književnosti.

Kao što se u beogradskom romanu Gospodar zaborava nije libio da zanemari progone i istrebljenje beogradskih Jevreja, Davičo se u svojim polemičkim tekstovima nije ustručavao ni od niskih uvreda na račun srpskih svetinja. Bez obzira na to, Davičo je napisao i jednu od najlepših pesama o Srbiji, kao i mnoštvo sjajnih fragmenata o Beogradu, koji je voleo i osećao kao svoj grad, majstorski uobličujući duh i gipkost beogradskog govora i jezika. Kao i Vinaver, Davičo je srpskom jeziku dao silinu poleta i bogatstvo zamaha. U tome jeziku on je osetio i oslobodio mnoge zaumne unutrašnje dubine i vrednosti, pronašao čudns zvukove, jarke slike i široka značenja. U modernoj srpskoj književnosti nije bilo valjda nijednog pisca koji je srpski jezik tako nadahnuto, tako vešto i hirovito iskoristio kao Oskar Davičo, i nijednog kome je srpski jezik više dao i više omogućio.

Obimno i značajno prozno delo u srpskoj književnosti ostvario je Erih Koš (1913), plodan i istrajan pripovedač, romansijer, esejista i pisac pamfleta. U početku orijentisan prvenstveno prema realističkoj deskripciji i preslikavanju slika iz života, Koš je posle romana Čudnovata povest o kitu velikom, takođe zvanom Veliki Mak (1956) dao nekoliko zanimljivih dela satiričkog tipa i time izbio u prvi red savremenih srpskih prozaista. Suva, hladna i tonski suviše ujednačena rečenica, lišena poetskog podteksta, strasti i temperamenta, primenjena je u satiričkoj i alegoričnoj priči koja, zahvaljujući upravo toj neutralnoj i gotovo bezličnoj frazi, uspeva da dočara jezovitost vizionarski ocrtanog sveta moralističkih priča i parabola. Tu se uvek polazi od šturog i monotonog opisa sveta obične svakodnevice. Deskriptivni metod, narušen kombinovanjem realnog i fantastičnog (Sneg i led, 1961; Imena, 1964), dobio je tako jedno novo svojstvo i Košev tvrdokorni realistički postupak otvorio se prema oblastima književne fantastike. Pisac uzdržane, skrupulozne i jednolično oblikovane fraze, koja se privndno sva iscrpljuje u deskriptivnosti i pedantnom senčenju detalja što je bilo karakteristično za većinu njegovih ranih pripovedaka iz knjiga Najlepše godine (1955), Kao vuci (1958), ali i za neke delove kasnijih knjiga Prvo lice jednine (1963), Meišno društvo (1969) Erih Koš je Velikim Makom zbunio sve one koji su olako tumačili i klasifikovali njegovo pripovedačko delo. Sve što se u njegovim ranim pripovetkama s pravom smatralo slabošću, on je veštom primenom uspeo da pretvori u specifičan kvalitet osobene satiričke proze gde se savremena epoha i savremeno društvo ogledaju u izopačenoj neverovatnosti i gruboj ogoljenosti. Otkako se nepravedno potcenjenim psihološkim romanom // pjo (1958) i novom, proširenom verzijom romansirane hronike Novosadski pokolj (1961) odvojio od ratne tematike, Koš je postao jedan od najsmelijih kritičara posleratnog društva. U satiričnim romanima Veliki Mak, Sneg i led, Vrapci Van Pea (1961) i Imena, on je smelije od većine posleratnih pisaca ušao u kritiku moralnih poremećaja svoga vremena. Hladnom podsmehu i oštroj ironiji izvrgnuo je posuvraćene odnose među ljudima, kolektivne psihoze i otuđene naravi. Nedostatak komičnog i humorističnog dao je Koševim satiričnim romanima izvesnu hladnu odbojnost, ali je pojačao njihovu etičku namenu, najneposrednije izraženu u romanu Sneg i led koji predstavlja parabolu o novom ledenom dobu. To doba simbolizuje vreme raščovečenosti, samoživosti i gašenja poverenja među ljudima.

Psihološkim romanom Mreže (1967) i društvenim romanom Dosije Hrabak (1971) razvoj Koševog realističkog postupka potvrđen je novim odnosom pisca prema građi od koje oblikuje svoj svet. Protivurečnosti društva, koje u satirama zauzimaju središnje mesto, potisnute su u drugi plan, dok je u središte postavljen pojedinac čija je uloga do tada u Koševim romanima bila uglavnom instrumentalna. Psihološka svojstva imaju i uspelije pripovetke Eriha Koša iz knjiga Prvo lice jednine, Mešano društvo i Izlet u Paragvaj (1983). Tu realizam dobija punije značenje kakvo imaju i njegove najuspelije sumorne satire kojima je priznato da su u posleratnoj srpskoj književnosti preporodile snagu satirične pripovetke.

Kroz alegoriju, Koš je jevrejsku temu obradio najpre kao priču o istrebljenju vrabaca u Kini (Vrapci Van Pea), da bi se ponovo vratio jevrejskoj tematici u trilogiji U potrazi za Mesijom (1978). Posvećen mesijanskom pokretu iz XVII veka i vezan za istorijsku ličnost Šabetaja Cevija (16251676), roman nije pravi istorijski roman. On je istorijski samo po sižeu. Tematski, to je sasvim savremena knjiga u kojoj su glavne ideje tako izrazito današnjeg porekla da je autor kroz čitavu knjigu ulagao izuzetan napor da održi kritičku distancu prema istoriji koja mu je poslužila kao okvir za savremenu priču. Središnje mesto u romapu zauzima istorijat mesijanskog pokreta i njegova dijalektika, proces preobražavanja od ideje do ostvarenja, uspon i poraz utopijske ideologije vezane za ličnost voće i učitelja, božjeg pomazanika izdignutog iznad svih drugih ljudi, kako u samom pokretu tako i izvan njega, obogotvorenog i poistovećenog sa veličanstpenom idejom nove ere spasenja koja od takvog spasitelja upravo započinje. Životni put Šabetaja Cevija, samozvanog Mesije i izabranika, okruženog samo najbližim saradnicima koji u njegovo ime rukovode pokretom dok on samo sija u svetlosti kralja svih kraljeva, simbolizuje novo doba i predstavlja izporište i utok mssijanske svetosti i pravednosti.

Junak mnogih istorijskih i teoloških rasprava, Šabetaj Cevi postao je tako jedan od najživotvornije ostvarenih likova novije srpske književnosti. Koš se nije plašio napora da, pišući obimno delo od blizu 1.000 stranica, detaljno istraži i pripovedački rekonstrunše bnografiju tog protivrečnog čoveka koji se, kao učeni osobenjak i kabalista iz Smirne, sledbenik profetskog kabalizma. teosofske doktrine Zohara i mesijanske škole Isaka Lurije, otpadio od tradicionalnog hebrejskog učenja pravovernih rabina, proglasio božjim izabranikom i poveo za sobom brojne sledbenike iz čitave Turske carevine i znatnog dela Evrope, objavljujući apokalipsu, konačno oslobođenje potlačenih i početak novoga carstva. Kada je pokret već bio uhvatio maha i stekao pristalice koje su, prema mističiim proročanstvima, godine 1666. očekivale čas Strašnog suda, Turcima se ta u početku interna verska jeres među Jevrejima učinila opasnom. Iz tvrđave na obali Dardanela, blizu Galipolja, gde je bio zatočen ali ne i izolovan, Šabetaj je kao prevratnik izveden pred visoke činovnike Porte, sumnja se čak i pred samog sultana koji je sedeo iza zavese, i tu se, da bi izbegao mučenje i smrt, javno odrekao svog mesijanskog učenja, prihvatio islam i potom ostatak života proveo u progonstvu u Ulcinju.

Didaktičan, jedak i opor u svojim brojnim esejima i pamfletima, Koš ne računa na blistave retoričke efekte, na kozersku duhovitost i na privlačnost okretnog i gipkog pisca. Ne računa čak ni na ozbiljnost sams teme, niti na patetiku trenutka. Naprotiv, kada zaseca u živo tkivo, on to čini sabrano i promšnljeno, trezvenom logikom i smirenim glasom sudije, neumoljivo i ubeđeno, ne krijući da bi njegove pouke satiričara trebalo da budu prihvaćene i primenjene kao iskustvo istorije i života.

kuju od utvrđenog i pažljivo sprovedenog Koševog strogog i uzdržanog iskaza. U Bosanskim pričama, tim kratkim i jezgrovitim anegdotama o bosanskoj sudbini i bosanskom mentalitetu, što ih je pokupio na ulici ili čuo od drugih ljudi, Koš je znatno olabavio tvrda pripovedačka merila i priču prepustio opuštenom kazivanju. U Šamforovoj smrti, u otvorenoj aluziji na dramu modernih intelektualaca kao tvoraca i kritičara ideologija i revolucija, on odslikava kob velikog francuskog mislioca koji je prešao put od začetnika revolucionarnog vrenja i osvajača Bastilje, do zatvorenika, otpadnika i žrtve sopstvenih ideja. Koš ne krije gorčinu što se preliva preko Šamforovog čemernog života, kao osnove za priču o tragičnoj i poučnoj sudbini znamenitog revolucionara i pisca Misli, kome mudrost nije pomogla da se ukloni pred talasom bezumlja. U Šamforovoj smrti, kao i u trilogiji U potrazi za. Mesijom, satirički tonovi potisnuti su pred tragizmom velikih ideja što se gase' u vihorima nepravde i nasilja. U tome smislu, moralne spoznaje o istorijskom iskustvu spasilaca i preporoditelja čovečanstva skršene su u tesnacu između sopstvenih uzvišenih ideja i običnih ljudskih slabosti. Kratki roman Miševi (1991) gorka je alegorija moderne istorije i surovosti nametnute borbe za opstanak koju ljudskom rodu, uprkos civilizacijskom napretku, natura moderna istorija. Takav polemički ton Erih Koš je zadržao i u memoarskim zapisima Odlomci sećanja, pisci (1990. i 1996). Tu se, kroz naglašeno lični ton, daje slika jednog burnog vremena kada su književnici istovremeno bili svedoci i učesnici mnogih časnih i nečasnih istorijskih i društvenih zbivanja.

U mirnom tonu pisane su malobrojne priče Fride Filipović (1913. rođene Grajf), koja se kao pripovedač (Priča o ženi, 1939; Do danas, 1956; Razilaženja, 1973) razvila u tradiciji tzv. „pripovedačke Bosne". Tu su, kao i kod Ive Andrića i Isaka Samokovlije, fabula i likovi središnji oslonac pripovedačkog govora. Pisac kratkog daha i malog dometa, ali sa lepim smislom za psihološka senčenja, uzbudljive zaplete i zamršene odnose među ličnostima, Frida Filipović se uspešno održala na ivici feljtonizma, i to zahvaljujući ponajviše svom osećanju za jezik, stil i rečenicu. Na osnovu neobjavljenog romana Gorke trave napisala je svoj prvi filmski scenario, da bi se potom neko vreme posvetila radu na filmu. Glavna književna svojstva Fride Filipović došla su do izraza i u njenom prevodilačkom radu, pažljivo probranom iz francuske i nemačke književnosti (Stendal, Lukač, SentBev, Sartr, Bašlar).

Ženska problematika privlačila je takođe i Juliju Najman (19051990). Pored novinarskog posla i niza intervjua, koje je napravila sa vodećim ličnostima svoga vremena (ŽanPol Sartr, Jonesko, Ben Šan, Žan Kasu, Aragon, Artur Miler, Natali Sarot), Julija Najman pisala je poglavito kratke anegdotske priče feljtonskog karaktera sa očuvanim realističkim smislom za zapažanje ljudskih slabosti i čudnih životnih okolnosti. Njene pripovetke i crtice (Priče o Ani, 1952; Šapat, 1968; Crnobelo, 1985), kao i dva romana (Lice, 1979; Ljubav, 1985) i nekoliko drama, crpli su snagu najviše iz same teme, iz posebnog ugla posmatranja i namerne životne uverljivosti. Proza Julije Najman uklapala se u viši feljtonistički prosek pripovedačkih „slika iz života" koje, kao korektno pisano lakše štivo, potiskuju sklonost šire čitalačke publike prema jevtinoj književnosti.

U prvi red srpskih pisaca koji su svojim književnim ugledom iskoračili u Evropu spada Aleksandar Tišma (1924), prozaista, esejista i pesnik, autor koji je, uz Danila Kiša i Milorada Pavića, visoko ocenjen u krugovima evropskih čitalaca s kraja XX veka. Tišma je pisac stroge disciplins uma i pažljivo brušenog stila. U njegovom teksgu psma nesklada i neravnina, stilskih padova i tonskih ogrsšenja, mešanja različitih ritmova i jezičke ili gramatičke razbarušenosti. On pripada piscima koji poštuju reč i dobro poznaju zanat, koji imaju poverenja u ruku i hoće da unaprede odnos izmeću onoga ko priča i onoga ko priču prima. Tišma veruje u priču i zato pažljivo, proračunato, reklo bi se čak hladno, gradi odnose u priči, rasporećuje junake, vodi fabulu, iscrtava karaktere, osenčuje mesta i predmete i sugeriše raspoloženje duha što treba da ostane nakon ispričane priče. U sgrukturi njegove proze mnogi detalji imaju tačno utvrćeno i odmereno značenje; nema ni uzleta ni padova iako se intenzitet prema potrebi pojačava, bilo kroz dijalog, opise, introspekcije, ritam ili čak promenu svetla. U romanu Knjiga o Blamu (1972) glavni motiv je nesklad između sadašnjeg i bivšeg života jednog Jevrejina koji je slučajno preživeo progone da bi zauvek ostao zatočen u sopstvenom sećanju. Slična teskoba primećuje se i u romanu Široka vrata (1988) gde se doživljaj neizvršene smrtne kazne pretvara u mučnu tegobu laži i nespokojstva, na šta čoveka osuđuje njegov nagon za životom. U Upotrebi čoveka (1976) vlažna tuga i memljiva samoća nagrizaju svaki, čak i najmanji trag vedrine; sitni sivi kamenčići nižu se kao nevidljivi teret što vuče nadole, pridavljuje, guši i rastače poslednja vlakna snage. Gledano spolja, tu nema ni patosa ni drame; unutra, međutim, vri kao u grotlu, dok na sudbine neumitno pada prašina ljudskog zaborava. Sličan odnos ustanovljen je i u romanu Kapo (1987) gde bivši logoraš i kapo traži jednu od svojih preživelih žrtava. U iskupljenju, međutim, nema očekivanog mira nego samo dublji poraz i konačno potonuće.

To osećanje teskobe glavna je odlika stila Alsksandra Tišme. Od svih današnjih srpskih prozaista, on je možda najmanje balkanski pisac. Njegov duhovni zavičaj je panonsko Podunavlje kroz kojs struje sve neverice, krize i nespokojstva klonulog duha Srednje Evrope. Umrtvljujući osećaj krivice, koji se primećuje kod nekih katoličkih pnsaca, kod Tišme nije potisnut ni avangardnim prkosom osporavanja niti komunističkom ideologijom odanosti. Približen je jednom trećem ishodištu srednjoevropskog duha tragičnom iskustvu otuđenosti i teskobe što su ga od Kafke do Singera najbolje izrazili jevrejski pisci sa područja nekadašnje Austrougarske monarhije. Zato u Tišminoj naraciji nema levantinske šare ni istočnjačkog balkanskog prokletstva, kakvo je odredilo mudrost i istorijsku svest Ive Andrića. Kod njega nema onog kovitlaca i zanosa što odlikuje prozu Miloša Crnjanskog. Nema ni stilske bravuroznosti i šarma Danila Kiša čiji je preplašeni svet zahvaćen totalitarnim nasiljem.

Od većine srpskih pisaca Tišma se razlikuje time što je manje ognjevit i dramatičan, lišen patosa i ratničkoga istorijskog besa, povučen ustranu i sklonjen od glavnih tokova, kakvi čak i svojim malim talasima u plićaku mogu da sruše i izmene ceo veliki život nekog malog mrava. Tišmu ne privlače velike, sveopšte tragedije podgrevane patosom, već njihovi marginalni odjeci što dopiru do teskobe samotnika, upliću se u male lične mistike pojedinaca i u dušama nevoljnika ostavljaju prazne ljuske promašenih i pokradenih života.
To, međutim, ne znači da je Aleksandar Tišma hermetičan pisac koji se služi gustom simbolikom, arhetipskim modelima, alegoričkim ili magijskim realizmom aistorijske poetske proze. Naprotiv, Tišma je u postupku izrazit realistički pisac koji poštuJe i sleduJe sitno tkanje priče. Setna ironija jedino je izrazitije svojstvo njegove naracije i to ga odvaja od klasičnog realizma. Jopj od ranih knjiga pripovedaka Krivice (1961) i Nasilja (1965), kao i kasnijih Mrtvi ugao (1973), Novratak miru (1977) i Škola bezbožništva (1978), Tišma posebnu pažnju posvećuje tematskoj i tonskoj ujednačenosti teksta i stilizaciji slike. U najboljim pripovetkama, kao i u najznačajnijim romanima, spoljašnja monotonija kazivanja prikriva jedan drugi, unutrašnji smisao prividno jednolične i banalne svakidašnjice. Kao neka vrsta melanholične kontemplacije života, neka seta teče kroz sva Tišmina dela, gde su ljudi i njihove samotne dušs uvek jedni isti, zahvaćeni istom gorčinom neostvarene sreće i života bez sutrašnjice. Njih greje blaga unutrašnja vatra i tu vatru pisac kao da želi da pojača. Mnogi njegovi romani stubovi su svojsvrsne mitologije svakodnsvnog života u teskobi; tu se čovek prepoznaje kao slamka bačena u vihor, nemoćan da se odupre i da bilo šta izmeni, upućen na to da u stešnjenom prostoru koji mu je preostao od života istraje svoj čemerni vek.

Svoje obimno i neujednačeno književno delo Ivan Ivanji (1929) počeo je da ostvaruje već u ranoj mladosti, najpre dosta neuspelim pesmama (Živeću uvek prolećem, 1950; Smešak pod tačkom razno, 1951; Vozovi, 1952), a potom i romanima (Čoveka nisu ubili, 1954; Ušće koje tražimo, 1960) i pripovetkama (Svako igra svoju ulogu, 1964). U početku je radio kao novinar i urednik u više beogradskih listova, potom kao pomoćnik upravnika Narodnog pozorišta u Beogradu odakle je otišao u diplomatsku službu i tu, kao čovek vslikog povsrenja, neko vrems bio lični prevodilac tadašnjeg Prsdsednika Republike Josipa Broza Tita. Uspepšo je prevodio sa nemačkog i maćarskog jezika dela Bertolta Brehta. Gintera Grasa, Hajnriha Bela, Volfganga Borherta, Maksa Friša, Milo Dora, Endrs Adija. Sa Branimirom Živojinovićem sastavio je Antologiju novije nemačke lirike (1956), a sa Danilom Kinjom antologiju Novija mađarska lirika (1970). Pisao je televizijske i radio drame; u novijs vreme živi u Bsču i piše za nemačke i austrijsks novnnske agencije. Objavio je knjigu eseja Nemačke pleme (1975).

Ivanji je svojs najbolje radove ostvario u zrslosti. kada je pronašao pravi postupak i u prostoru izmeću nstorijske činjenice i umetničke fikcije primenio prozno iskustvo modernih nsmačkih biografskih pisaca Hermana Broha, Liona Fojhtvangsra i Stefana Cpajga. Tako su nastali Ivanjijevi istorijski romani Dioklecijan (1973) i Konstantin (1988) o dvojici znamenitih rimskih careva sa nočetka nove ere koji su potekli sa Balkana i ostavili važai pečat u istoriji. Služeći se obilato istorijskom graćom koju js umeo da ugradi i primeni u tim romanima, Ivanji js išao sigurnim i isprobanim putem isgorijskobiografskog romana i postigao bolji pripovedački sklad nego u delima sa modernom gradskom tematikom, gde je često bio na ivici feljtonizma i trivijalnostn. Likovi rimskih imperatora omogućili su mu da na nenametljiv način, bez površnih publicističkih i idsoloških naznaka, ocrta tragizam i snagu moćnih ličnosti sa Balkana, ljudi bez jakog korena i pravog rodoslova koji su ipak uspeli da utiču na tokove evropske civilizacije.

Nesumnjiv književni uspeh Ivan Ivanji postigao je autobiografskim romanom Preskakanje senke (1988) koji ide u red boljih dela jevrejskih pisaca u srpskoj književnosti. Vsć u svom prvom romanu Čoveka nisu ubili Ivanji je poku1nao da iskoristi i transponuje lično logorsko iskustvo iz logora smrti Aušvic i Buhenvald. Taj roman nije bio odbačen, možda i zbog teme koja je sama po sebi ulivala poštovanje, ali nije ostavio većega traga u književnosti. Mnogo godina kasiije, Ivanji se ponovo vratio toj temi i opisao sudbinu dečaka u borbi za golo održanje sa nemerljivim silama nasilja i zla. Odbacivši nategnuto literarisanje i izveštačenu poetiku transpozicije, za šta očigledno nije imao pravih preduslova, Ivanji je u romanu Preskakanje senke krenuo jednostavnim i uvek dobrim i nepogrešivim putem sećanja i ispovesti. Sa potrebnom distancom prema sopstvenom iskustvu, on je u romanu dao ne samo potresnu i dramatičnu ličnu porodičnu sudbinu nego, kroz taj sopstveni ugao, ujedno i čitavu istorijsku sudbinu banatskih Jevreja u velikom rasponu od njihovog naseljavanja u XIX veku do potpunog istrebljenja u Drugom svetskom ratu. Potomak dobrostojećih vojvoćanskih Jevreja, graćana, trgovaca i lekara, gde je i u porodici i u okruženju vladalo pravo „pometenije jazikov" i postepeno sekularizovanje pa i potiskivanje jevrejstva, Ivanji je u Preskakanju senke ostvario podjednako dobar klasični građanski i porodični roman, a u isti mah i gorku, potresnu povest o preranom sazrevanju jednog odbačenog i izopštenog dečaka, odvojenog od roditelja i bez pomoći bačenog u najsuroviji život. To js bila škola borbe za opstanak u logoru smrti, a potom nemilosrdna škola moralnog prilagođavanja svetu bez Boga, vere i porodičnog oslonca, svega na čemu počiva moralna mitologija Jevrejstva.

Njegova sestra Ildi Ivanji (1933), muzički komentator i kritičar, bila je takođe, još mlađa od svoga brata, zahvaćena progonima Jevreja i u holokaustu odvojena od roditelja. Pred kraj rata sa jevrejskom decom iz Mađarske deportovana je u logore Bergen-Belzen i Terezin. Na osnovu toga, posle mnogo godina objavila je malu knjigu sećanja na vreme provedspo u logorima smrti Kapija opklade (1995). Dečiji ugao pripovedanja, koji je izabrala za svoju priču, zadržao je fragmentarnost, jarke boje i živopisnost uspomena preko kojih je pala gorčina tihe ironije i prigušenog beznađa. Kao da nikad nije ozdravila od tog ranog otrovnog iskustva, Ildi Ivanji je u svojim tekstovima uspela da izgradi svojevrsni odbrambeni zid, zaštićujući se zapesom muzičkih zvukova i trajnih vrednosti koje je sretala u svetu umetnosti. Iz toga ugla nastali su i njeni zanimljivi razgovori sa arheologom Dragoslavom Srejovićem Prazno polje (1996) i sa poznatim mađarskim književnikom Đerđom Konradom Vodene žile (1997).

Za afirmaciju jevrejskih pisaca u srpskoj književnosti važan doprinos dala je Ana Šomlo (1935), prozni pisac i prevodilac, autor prvog dvosmernog srpskohrvatskohebrejskog rečnika i sastavljač antologije srpskih pripovedaka na hebrejskom i antologije izraelskih pripovedača na srpskom jeziku. Još 1972. godine za veliku EpsusJoraesIa Jiskpsa u Jerusalimu Ana Šomlo je napisala opširan pregled o jevrejskim piscima u Jugoslaviji i time skrenula pažnju jevrejske i svetske kulturne javnosti na književni rad Jevreja u Srbiji i na obradu jevrejskih tema, o čemu je ranije, za sličnu publikaciju Ensus1oraespa Neogšsa, pisala Paulnna Lebl Albala. Antologiju modernih srpskih pripovedača Ane Šomlo, objavljenu pod naslovom Drugiživot G. Gaona (1993), na hebrejski je prevela Dina Katan BenCion, jedan od najzaslužnijih prevodilaca jugoslovenskih i srpskih pisaca u Izraelu. Filolog i stručnjak za arapski i hebrejski jezik, Ana Šomlo je radila na beogradskoj televiziji i bila učitelj hebrejskog jezika u Beogradu. Objavila je više proznih dela: romane Lea Štraser (1980) i Kao … (1983), knjige proze Glasovi dijaspore (1985) i Milenina pisma Kafki (1988), kao i razgovore sa Miloradom Pavićem Hazari, ili ibnova vizantijskog romana (1990). U raznim listonima i časopisima štamnala je veći broj pripovedaka koje upotpunjuju njen knjižepni rad.

U poslsratnoj generaciji srpskih pisaca najveći knjižsvni uglsd postigao js Danilo Kiš (19351989), autor izuzetno snažnog pripovedačkog dara i velike književne kulture koji je i izvan srpskog jezika priznat kao jsdan od vodsćih svropskih pisaca druge polovine XX veka. Već u ranom romanu Bašta, pepeo (1965), koji se mogao uvrstiti u introspektivne intelektualnolirske romane sa moćnim kontrastima stvarnog i fiktivnog, Kiš je nagovsstio čitav svoj kasniji plodan i nažljivo sklopljen knjižsvni rad. Poetičnost tog lirskog sveta intimnih doživljaja, tihog samoposmatračkog razmišljanja i psihičke uznemirenosti, deo su melanholične i tragične vizije života. Propušten kroz prizmu sećanja, lirski svet usamljenosti i nsrvne ustreptalosti, intslektualne gladi i rans zrelosti, suprotstavljen je životu odakls su, u stvari, preuzete sve teme i sva stanja Kišove literarne svesti. Realnost istinskog sveta izmešana je u njegovim prozama sa snohvaticama i halucinantnim slutnjama. Objektivno vreme nazire se u obrisima, iz daljine, kao u zamagljenom ogledalu (Mansarda, 1962). Odlomci stvarnosti, košmari detinjih strahovanja, sudari i prožimanja čulnog i nestvarnog, fantastičnog i istinskog, sna i gorkoga iskustva (Raii jadi, 1970), osnovna su potka na kojoj je izgraćsn poetski svet proze Danila Kiša. U tome svetu sve je podrećeno subjektivnoj spoznaji, poetskoj individualizaciji realnog i snažnom kontrastnranju emotivnih i intslsktualnih tokova.

Subjektivno vreme, kao jedna od osnovnih ideja Kišove proze, ostvareno je sredstvima koja se u modernoj književnosti odavno koriste kao tehnika što omogućuje prodore u najskrivenije unutrašnjs tokove svesti i psihičke napregnutosti. U toms smislu najneposrednija svsdočanstva pruža povest Psalam 44 gde se, s jedns strane, istinska rsalnost objektivnog sveta neposredno upliće u strukturu dela, a sa druge strane prozna tehnika toka svesti japlja kao sredstvo uobličavanja poetskog simbola tragične sudbine Jevreja u Drugom svetskom ratu. Pošavši od biblijske molitve: „Obraćaš nas te bježimo ispred neprijatelja, i neprijatelji pas haraju. Dao si nas kao ovce da nas jedu i po narodima rasijao si nas", Kiš je tragediju Jevrejstva zgusnuo u monolog zatočenice iz koncsntracionog logora u Birkenau i time otvorio sve izvore nrokletetva i očaja. Oblik samoispovssti približio js njegovu prozu odlikama lirskog romana, koje su sa još višs artizma naznačene u romanu Bašta, pepeo. Tanana psihološka nijansiranja, lirske introspekcije i emotivni naboj Kišovog poetskog teksta deo su subjektivnog vićenja u kome se vizija izgubljenog oca, nesnalaženja, preosetljivosti, zamišljenosti i patosa, ovaploćuje kao traganje za korenima sopstvenog bića, za dalekim, davnim uspomenama, izgubljenim u moru podsvesti gde toplina ugašenog detinjstva postaje intelektualni nemir i literarna vokacija.

Poetika Danila Kiša zasnovana je na jakoj i osetljivoj, pažljivo dograćivanoj i negovanoj individualnosti, koja ga kao stvaralačku ličnost prvog reda u velikoj meri izdvaja iz opštih tokova književne tradicije iz koje je ponikao. Meću svim novijim jugoslovenskim pripovedačima, on je najviše evropski i svetski pisac, i to ne samo zbog načina na koji su njegova dsla primljena u evropskoj književnoj javnosti, nego i po rafiniranom kosmopolitskom duhu i visokom merilu. Gord individualizam i jak lični pečat oslobodili su Kiša svake želje da se saobražava opštim standardima i da ispoveda kolektivnu svest. Podigli su njegovu tvoračku samosvest i uputili ga da usavršava i isprobava zanat, da obnavlja veru u ruku majstorazanatlije i veštinu pripovedanja. To mu je omogućilo da svoje majstorstvo pisca ostvari kao oblik očišćenja savesti i kao slobodnu igru nemirnoga duha. Ta igra priznaje iskl>učivo umetničke i estetske zakone, ali ipak ne lebdi u vakuumu istorije nego opstojava na patosu potisnute istorijske svesti.

Na prvi pogled, Kišova glatka, do besprekornosti dovedena pripovedačka fraza u kojoj ničeg nije ni odviše ni premalo pažljivo js očišćena od svih tragova klasičnih realističkih uslovnosti i prilagoćena merilima ispovedne lirske meditativne proze. Iz iskustva intelektualnog lirskog romana XX veka Kiš je izvukao plodnu nit pretvaranja realističkog detalja u proširenu lirsku metaforu. Trilogija Bašta, pepeo, Rani jadi i Peščanik izvrstan je stilski dokaz o majstorstvu modernog pripovsdanja u kome tuga, patnja i nesreća pojedinca gube svoje istorijske i zemaljske razloge i postaju simboli jedne velike, nadistorijske, mstafizičke drame ljudskog postojanja. Od knjigs Grobnica za Borisa Davidoviča (1984), Kiš je modernu istoriju ljudskog roda video i doživeo kao veliku i sumornu „istoriju beščašća", progona, nasil.a, nepravde i istrebljenja, toliko silnu i dramatičnu da i sama prerasta u gorku metafiziku otućenja. Pripovetke iz knjige Enciklopedija mrtvih (1987), a delimično i iz posmrtno objavljene zbirke Skladište (1995), naglasile su tu sklonost ka metafizici ljudske istine. U tekstu, koji naizgled poštuje sva isprobana i priznata pravila realističkog pripovedanja, iznenadno se otvaraju ponori iracionalnog, čudesnog i fantastičnog. Priča se preobražava u legendu i magijsko predskazanje, kako bi na nov način, u novoj formi, izrazila nov senzibilitet.

Dolazeći u Evropu sa Balkana, Kiš je dobro ziao šta znači pripadati nepriznatoj civilizaciji. Jevrejstvo mu js moglo ublažiti gorčinu i otvoriti višu projekciju pripadanja, ali ga ono nije moglo osloboditi nasleća maternjeg jezika sa kojim u Evropi nije mogao krenuti nigde dalje od perpferije, od sirotinjsknh udžerica ili velegradskog podzemlja. Seta teskobe, koja se oseća u podtekstu svih Kišovih proza, svakako je potisnuti vid očajanja pisca koji zna da će zauvek ostati zakovan u tamnicu svog jezičkog porekla, jer se maternji jezik ni sopstveia majka ne mogu promeniti: jezik je sudbina.

Kišovo osećanje za jezik nije bilo tako raskošno i duboko kao kod pisaca koji dolaze neposredno sa izvora narodnoga govora. Kiš je i u jeziku bio probirljiv i istančan, pažljivo kultivisan i aristokratski odbojan prema vulgarnostima, tvrdoći i bahatostima pučkog govora. Njegova jezička strogost bila je vezana za otmenost srpskog simbolizma, za glatkoću i izbrušenost beogradskog stila srpskih modernista s početka XX veka, za jednu školu a ne za čiste izvore, za stegnutu, čvrstu i srećenu logičku rečenicu koja više odgovara disciplini uma nego hirovitosti talenta. Kiš je zbog toga postao jedan od najizrazitijih stilista meću novpjim srpskim pripovedačima, književni esteta, veliki majstor zanata i forme, poklonik sklada, reda, mere i proporcije. Njegove su slike čiste, žive i prozračne, opisi pouzdani i tačni, zaključci trezveni i uverljivi. Detalj je uvek vrlo pažljivo izveden i u najsitnijim pojedinostima. Od književne tradicije Kiš je uzeo ono što je kod modernih srpskih pisaca bilo najviše evropsko kartezijansku strogost prema realističkom detalju, kristalnu zvučnost rečenice i reči i, povrh svega, onu čistu, dučićevsku odanost savršenstvu forme, koja sve pod sobom drži u jedinstvu i predstavljasrž umetničkog oblikovalja čak i praznins, a nekmoli ideja.

Najbolje rešenje za izlazak iz balkanskog otuđenja Kiš js video u izmeni forms kulture, u uvođenju svog jszika u duhovni procss evropske zajednice. Umesto da se menja jezički idiom, izmenjena je forma, koja je opštija od leksike ili sintakse, ali koja takođe ima svoja jezička i semantička ograničenja, stare nevolje, kakve su mučile i ranije naraštaje. Iznutra, velike teškoće srpskim piscima uvek su stvarali duhovni nemar, beda, javašluk i neprosvsćenost masa, zloba, nesigurnost i sebična uskogrudost među obrazovanijim svetom, pa čak i u višim krugovima, gde nikad nije bilo dovoljno sprsmnosti i dobre voljs za saradnju i dogovor. Spoljašnje smetnje za uključivanje Balkana u Evropu bile su još veće: vekovne istorijske predrasude Zapada prema istočnom hrišćanstvu i pravoslavnoj civilizaciji s kapije Orijenta; kolonijalne pretenzijs i odbrana sopsgvenih interesa po cenu propasti čitavih kultura i civilizacija. Težeći visokom majstorstvu knjižsvne forme, Kiš je vodio bitku za najviše standarde svog maternjeg jezika i njegove kulture. Svaki uzlet imaginacije, koji ga je na tom poslu mogao ohrabriti i pomoći mu da što bezbolnije uđe u prostor evropsks civilizacije, Kiš je bio sprsman da prihvati bez oklevanja, uvodeći svaku prikladnu formu u riznicu svoga jezika. Za takve pisce, ceo svst je svagda jedai i jedinstven, jer se u njemu ljudi vladaju po zakonima višim od istorijskih. Dso Kišovih ideja o mestu Jevreja u svetu književnosti objavljen je posmrtno u knjizi intervjua Gorki talog iskustva (1990).

Budući da je srž književnog nasleđa Danila Kiša u osporavanju naturalizma, na njsgovom primeru može se lako pokazati da nova knjižsvnost kritičkog otpora, koja ss pod komunizmom začela nasuprot vladajućoj ideologiji, nije nikakva propagandna politička antiteza nasilničkim idsologijama, nego da je to moralni i stvaralački čin pobuns pojedincastvaraoca protiv svake totalitarnosti i uravnilovks istovremeno i jedna društzena etika i jedna stvaralačka estetika. Kiš je dokaz da kritička književnost može živeti i u opredeljenju svoje forme, a ne samo u karakteru ili delotvornosti svojih ideja. Danilo Kiš je najčistiji izdanak tragičnog epskog optimizma ostvarenog u srpskom jeziku, primer podvižnika bez nade, žrtvovanja bez odluke. On u svom naporu oličava dramu beznađa u epohi varljivih očekivanja, poziciju čoveka koji „peva u pustinji" i prsd naletom istorijskog nasilja iali voštanicu nspokornog duha i razigrans imaginacije.

U darovitoj generaciji srpskih pisaca koja se javila oko 1965. godine (Pekić, Kiš, Selenić, Kovač), od prvog trenutka bilo je zapaženo ime Filipa Davida (1940), pripovedača živs imaginacije i pažljivo izbrušenog stila, pretežno upućenog ka teiama književne fantastike. U njegovom ne odviie obimnom, ali umetnički vrlo ujednačsnom, prozn.m delu (Buiar u tamnoj šumi, 1964; Zapisi o stvarnom i nestvarnom, 1969; Princ vatre, 1989), poetska struktura teksta satkanog od tankog prediza sna, mašte i uobrazilje, gotovo sasvim odvaja stvarnost književnog dela od realnosti objektivnog sveta. Privučen idejom o tzv. psihološkom realšmu, koji bi trebalo da predstavlja spoj najvažnjih iskustava realista, psihoanalitičara, vidovitih romantičara i nadrealista, David svoju tragičnu viziju u kojoj mrak i zlo sasvim preplavljuju javu ostvaruje kao jedinu mogućnost literarne spoznaje trošne sudbine savremenog čoveka, izloženog očaju i neizmenljivosti ništavila. Prokletstvo i apsurd realnosti David tumači kroz alegoriju, koja je, usled mnoštva iracionalnih čestica od kojih je načinjena, u stvari jedna vrsta izokrenute bajke. Nestvarno i nedokučivo, tamna oblast podsvesnih odblesaka i košmar strave pred neumitnom silom sudbine, ispunjavaju Davidovu prozu mističnim dahom tajanstva kojim se pisac brani od života. Iza paklene tmine i unezverenosti njegovih junaka uvek se naslućuje poreklo nemira. Otkriva se da zlo počinje i da se razrsšava u javi, čiji su tragovi i oblici jedini izvor ljudske nesreće. Situacije kojima Davidova proza obiluje imaju fantazmagoričan vid. One su uvijene u laku izmaglicu čudesnog i nestvarnog snovićenja u kome je sve mogućno. Hermetičan i ispunjen mističnom simbolikom, prvi roman Filipa Davida Hodonasnici ?1eba i zemlje (1996) nalik na tematski povezanu zbirku pripovedaka potvrdio je visoke stilske vrednosti njegove pripovedačke proze koja se ubraja u najbolje stranice srpske književne fantastike. Upravo zahvaljujući Filipu Davidu i toj vrsti književnosti, jedna jaka struja zasnovana je na jevrejskoj mistici i tajnim učenjima ezoteričnih škola gde se priča nikada ne ispriča do kraja i gde jedan deo istine uvek ostaje pod senkom tajne.

Uporedo sa pripovetkama, Filip David ima i nekoliko televizijskih drama, kao i knjigu političkih komentara i zapisa nastalih u razdoblju jugoslovenske krize. Većina tekstova u toj knjizi, objavljenoj pod naslovom Fragmenti iz mračnih vremena (1994), bila je prethodno objavljena u novinama. Tu se kritički razmatra pojava i delovanje srpskog nacionalizma, naročito u onim vidovima koji su tražili paralelu sa Jevrejstvom i tzv. unutrašnjim antisemitizmom kod srpskih Jevreja.

Roćena u Novom Sadu, gde je jedno vreme bila i u uredništvu „Letopisa Matice srpske", Judita Šalgo (19411996) pažljivo je ispitivala problem jevrejskog identiteta kod pisaca koji su preživeli progone i holokaust. U eseju „Moj jevrejski identitet" ona je kao polaznu psihološku nedoumicu istakla istorijski prekid veza sa jezikom, iz čega je proisteklo i odsustvo duhovnog iskustva u jevrejskoj veri. Na dobrom tragu, Judita Šalgo je videla da je posle holokausta „jevrejska sudbina ispreturana" jer je život učinio da se relativizuje sve ono što čoveka čini čovekom i odrećuje mu njegov identitet. U svojim knjigama pesama (Obalom, 1962; 67 minuta naglas, 1980; Život na stolu, 1986) i još neposrednije u proznim delima (roman Trag kočenja, 1987; pripovetke Da li postoji život, 1995), Judita Šalgo je na tim nedoumicama sagradila ceo svoj melanholični i tužni duhovni svet. Puna gorkih istina i setne mudrosti, ona je svuda održavala podjednaku lirsku blagost i toplinu, ravnomerno sazrevajući kao pisac sve dok je, kada se već približila svom vrhu, nije prekinula smrt koje se, po njenim rečima, pravi Jevrejin uvek boji manje nego života. Posmrtno je objavljen njen dobar roman o jevrejskim preseljenjima Put u Birobidžan (1997).

Dobar prijem kod čitalaca stekli su romani Gordane Kuić (1942) tetralogija Miris kiše na Balkanu (1986), Cvat lipe na Balkanu (1991), Smiraj dana na Balkanu (1995) i Duhovi nad Balkanom (1996). Pisani lako i jednostavno, raspričano, bez strogosti i gustine, romani Gordane Kuić uglavnom poštuju sva klasična pravila hroničarskog pripovedanja: obilje detalja, linearno vođenje fabule i neposredno kazivanje kroz koje naviru raznovrsni likovi, brojne privatne sudbine i rasuti znaci prepoznatljivog vremena. Podešene žanru porodičnog i građanskog romana, te knjige imaju nešto od prisne prostodušnosti kakvu publika još uvek rado prihvata, kao što je ranije sarajevska sefardska sredina prihvatala sve što je pisala popularna Laura Papo Boroheta, inače tetka Gordane Kuić.

Zasnovani delimično na stvarnim događajima i istorijskim ličnostima, romani Gordane Kuić povezuju dva važna središta balkanskih sefarda Sarajevo i Bsograd, gradove odakle su krenuli i kuda se vraćaju junaci njenih romana. Zbivanja se protežu u rasponu dužem od pola stoleća, tako da obimna balkanska tetralogija Gordane Kuić na svojih 2.000 stranica obuhvata jevrejskosrpsku sredinu od vremena pre Drugog svetskog rata do građanskog rata u Bosni. Urbanog sadržaja, sa odnosima koji počivaju na srodstvima, ljubavima, brakovima, stradanjima i potucanjima Jevreja i Srba, njeni romani prvenstveno obrađuju život u građanskim krugovima. Tu se govore razni jezici, tu se rado i često putuje, susrsću se bezbrojni ljudi i glavne životne teme nalaze isključivo u okvirima porodičnih, društvenih i intelektualnih dodira. U preobilju likova i mnoštvu epizoda, romani Gordane Kuić neprimetno održavaju jedinstvenu unutrašnju nit koju čini osobena balkanska jevrejska nostalgija, jaka duhovna i emotivna vezanost sarajevskih i beogradskih Jevreja za zavičaj. U romanima Gordane Kuić Jevreji se javljaju kao nosioci tradicionalnih građanskih i urbanih vrednosti i plemenitih starosedelačkih spona među ljudima koji su na istoms tlu dugo delili zajedničku istorijsku kob.

Mada se u razdoblju posle Drugog svetskog rata više jevrejskih pisaca oprobalo u oblasti televizijske i radio drame, najveći uspeh u srpskoj dramskoj književnosti postigao je Đorđe Lebović (1928). Njegova drama Nebeski odred (1956), napisana u zajednici sa Aleksandrom Obrenovićem, označila je važnu prekretnicu u novijoj srpskoj dramaturgiji. S očiglsdnim osloncem na dramsks pokušaje i dramaturška ostvarenja koja su prethodila modernom pozorištu, Nebeski odred zahvaćen je idejom tragičnog apsurda od čega, jednim delom, savremena pozornpša avangarda gradi svojs vizije bespomoćnosti i otuđenja. Njegova jezovita i mračna ideja apsolutnog moralnog uništenja čoveka ima gotovo istu tragičnu projekciju dehumanizacije i apsurda, kakvu u sebi nose mnogi avangardni tekstovi modernih pisaca. Osmorica logoraša iz nacističkog logora u Aušvicu prihvatila se privremene dužnosti džslata i za nekoliko meseci ponižavajućeg trajanja pred vratima pakla ostala bez gotovo ijedne ljudske vrline, ubijena pre odložene smrti borbom za opstanak. Zbijeni u tesan prostor na ulazu u krematorijum, logorašipripadnici „nebeskog odreda" obavljaju pripreme za egzekucije hiljada bezimenih žrtava u gasnim komorama. Njihove pojedinačne drame savesti i njihovi međusobni odnosi dali su Nebeskom odredu oblik paklene filosofske i moralističks drame. U njoj bezizlaz i mrak ogoljenih egzistsncija deluju kao neka vrsta negativne projekcije težnje da se u čoveku sačuva njegovo ljudsko dostojanstvo i da se isticanjem onih ljudskih vrsdnosti, kojs su sasvim ugašene, kroz oštre kontrasts otvori i naglasi humanistička perspektiva nade. Etička poruka Nebeskog odreda dala je Lebovićevom i Obrsnovićevom dslu neka svojstva angažovane filosofske drams, koju su kasnije, sa manje tragičnog naturalizma, prihvatili i razvili drugi posleratni srpski pisci.

Posle uspešne saradnje sa Aleksandrom Obrenovićem, Lebović je sam nastavio da se bavi dramom i pozorištem. Napisao je više televizijskih i radio drama, dramoleta i pozorišnih komada, od kojih su mnogi s uspehom igrani na raznim stranama (Srebrno uže, 1967; Novo jevanđelje, 1973; Doljnja zemlja, 1981; Sentandrejska rapsodija, 1983; RavanGrad, 1990). Kao da nsprekidno traži najprikladniji dramski oblik, on kombinuje različite dramske forme, od lakrdije i lirske minijature do naturalističke tragedije, prihvatajući se povremeno i koautorstva sa drugim piscima. Izvesna sigurnost dramaturškog postupka u Nebeskom odredu, Haleluji (1964) i Viktoriji (1968) bez sumljs najcelovitijim Lebovićevim dramskim tekstovima ukazuje na to da se Lebovićeva drama najbolje oblikuje onda kada se elementima realnoga sveta i istinske tragedije, bez shematskih konstrukcija i ispraznog verbalizma, klasičnim mstodom pridoda univerzalno ili mitsko značelje. Prvsnstveno u okvirima moralistički angažovane realističke drame, gde je užas čovekove egzistencije prikazan u trajnom iskušenju tragizma, Lebović najbolje oslobađa svoju dramsku misao.

Kao pisac posleratnog naraštaja, Lebović je ojačao tanku liniju jevrejskih dramatičara u srpskoj književnosti. Sa skromnim uspehom u Beogradu je 1940. godine u Umetničkom pozorištu izvedena pirandelovska drama Krik života Arona Berahe (1919), skrivenog iza pseudonima „Bezimeni". Prema nekim podacima, dramu je po rukopisu neobjavljenog romana za scenu pripremio Josip Kulundžić, koji je pomogao da se iz mladalačkog teksta izvuku moderna dramaturška rešenja, koja ipak nisu naišla na povoljan prijem kod kritičara „Srpskog književnog glasnika" Miloša Savkovića. Tada još student Beogradskog univerziteta, Aron Beraha („Bezimeni") bio je sin pukovnika Berahe, ratnog veterana i uglednog Jevrejina sa najvišim oficirskim činom u Kraljevskoj vojsci. Na osnovu privilegija koje su uživali stari ratnici i njihove porodice, mladi Beraha je bio zaštićen od antijevrejskih propisa tadašnjih zvaničnih vlasti, pa je na početku rata blagovremeno uspeo da pobegne u Ameriku gde je napustio rad na književnosti.

Pored Berahe, u predratnim danima u drami se oprobao i somborski pravnik Pavle Šebešćen (19091941). Njegova drama Venna mladost (1939) s uspehom je igrana i u Parizu (na francuskom) i na domaćim scenama Novog Sada, Beograda, Niša i Sombora. Kao reditelj u novosadskom pozorištu, Šebešćen je neposredno uoči rata postavio svoj drugi pozorišni komad Evica u Gradu u kome je nastupio i kao glumac. U novosadskim krugovima kao pozorišni pisac i kritičar pod imenom Sipnša Filnpović delovao je takođe i Sigmund Fišer (19101941) koga su, kao i Šebešćena, već na početku rata ubili okupatori. Njegov potomak, Đorđe Fišer (19331989), takođe se bavio dramskim radom (Noć za Mariju). Kao dramski pisac u istom krugu pominje se i Ljudevit Husar (19161944), koji je kao komunista obešen u Budimpešti. Ostala js upamKena njegova drama o violiiisti koji u ratu traga za svojom izgubljenom rukom da bi je nosio u praznoj violinskoj futroli.

Kao avangardni dramski pisac u vreme oslobađanja od političkih stega, u beogradskom „Ateljeu 212" svoj književni rad započeo je mladi Melvi Albahari (19351997). Dočekana pohvalama, njegova drama Bližnji svoj (1958) bila je vedar nagoveštaj uspešne književne i pozorišne karijere koju je pisac iznenadno prekinuo, napustio pozorište i književnost, i zauvek se iselio iz zemlje; umro je na Novom Zelandu. Sličan krug ponovio je kasnije pozorišni kritičar i teoretičar drame Dragan Klaić (1950), nastavnik na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu. Napisao je pregled Alternativno pozorište u Jugoslaviji (1982) i knjigu Pozorište hronologija (1989), ali je rad na pozorišnoj kritici kod Srba napustio kada se iselio u Holandiju.

U oblasti književne teorije i estetike, vredne radove objavio je Leon Kojen (1950), profesor na Filološkom fakultetu u Beogradu. Priredio je zbornik Metafora, figure i znanenje (1986) koji je postao nezamenljiv priručnik u oblasti teorije književnosti. Objavio je raspravu Umetnost i vrednost (1989) posvećenu pitanjima moderne estetike.

Najuspešnijim Kojenovim delom smatraju se Studije o srpskom stihu (1996) koje važe kao temeljap i pouzdan putokaz u daljim iroučavanjima srpskog stiha. Nskadašnji rad Pauline Lebl Albala u oblasti naučne komparativistike nastavila je Simha Kabiljo Šutić (1938), pisac knjige Posrednici dveju kultura (1989). Posvećujući naročitu pažnju doprinosu Čedomilja Mijatovića i njegove žene Elodije Loton na nrevoćenju srpske narodne poezije u Engleskoj, gde je Mijatović duže vreme živeo kao srpski poslanik, Simha Kabiljo Šutić obradila je jednu malo poznatu stranicu iz istorije srpske komparativistike. Skrenula je, takoće, iažnju i na zanemareni rad srpskog angliste Ilije Petrovića i na njsgovu studiju o Bajronu i bajronizmu, čims je pomogla rasvetljavanju šireg evropskog konteksta srpske književnosti. Kao aktivan poslenik u kulturnoj sekciji Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, Simha Kabiljo Šutić uspešno urećuje povremepu publikaciju „Pinkas" u kojoj se najčsšće donose radovi o pitanjima jevrejskog identiteta. Književnu kritiku i polemičke osvrte pisao je i Maks Erenrajh (1921) služeći se pseudonimom Karlo Ostojić. Prpu knjigu Između stvari i ništavila (1962) posvetio je poeziji Vaska Pope, dok je u drugoj knjizi govorio o Ivi Andriću (Andrićevo prevazilaženje apsurda, 1967). U trećoj knjizi kritičke proze pod naslovom U traženju smisla (1967) nastavio je sa istraživanjem novijih tokova u srpskoj knjižsvnosti. Napisao je i roman Poslednji Šabat (1992) sa jevrejskom temom iz vremena holokausta.

Velike zasluge za prevoćenje hebrejske književnosti i popularizaciju judaistike u Srbiji i Jugoslaviji imao js Eugen Vsrbsr (19231996), prevodilac, glumac i književnik, nastavnik hebrejskog jezika i judaistike na univsrzitetima u Sarajevu i Beogradu. Pouzdan poznapalac jevrsjske tradicije i više jezika, Verber je prevodio sa mađarskog, sa nemačkog i sa jidiša, trudeći se da srpskim čitaocima približi dela pisaca iz dijaspore, iz starozavetne i talmudske književnosti, jevrejskog misticizma, mitologije i teologije. Preveo je Talmud (1981) koji je za kratko vreme doživeo nekoliko izdanja u više hiljada primeraka, zatim Kumranske rukopise (1983) dragocenu zbirku starih jevrejskih spisa sa svitaka nađenih pored Mrtvog mora koje je obradio i u knjizi Kršćanstvo prije Krista (1972). Značajan je i Verberov prevod dela Kabala i njena simbolika Geršoma Šolema, kao i Uvod u jevrejsku veru (1993) namenjen osnovnom vaspitanju jevrejske omladine. Pripremio je Antologiju biblijskih priča i Antologiju jevrejske narodne pripovetke, a za kolekciju „Povijest svjetske književnosti" napisao je preglede književnosti koja se piše na hebrejskom, ladino i jidišu. Priredio je za štampu englesko izdanje Sarajevske Hagade (Na^aLać Zagajeuo, 1962) i dao nezaobilazan sintetički pregled knjige, jezika i pisma Jevreja.

U bogatoj srpskoj pravnoj literaturi vredno je delovao Andrija Gams (19111997), profesor Pravnog fakulteta u Beogradu sa velikim moralnim integritetom i nesumnjivim uticajem u javnom životu Beograda. Poznat stručnjak u oblasti pravne teorije, psihoanalize (Nagon i norma, 1995), građanskog prava i sociologije prava, bio je jedan od pokretača demokratskog otpora srpskih intelektualaca protiv državne samovolje, zbog čega je, posle kritike nacrta Ustava iz 1974. godine, prinudno udaljen sa fakulteta i penzionisan. Nalazio se među osnivačima Društva srpskojevrejskog prijateljstva (1989) i članovima Odbora za odbranu slobode misli i izražavanja (19841989). U dva navrata bio je predsednik Saveza jevrejskih opština Jugoslavije. Pored pravnih rasprava, pisao je c o jevrejskim temama: studije Biblija u svetlu društvenih borbi (1970) i Viblija i moderia društvena misao (1993). Znatnu pažnju pripukla je njegova Tragična istorija Jevreja (1994). Sa Aleksandrom Levijem, takođe uglednim beogradskim pravnikom, napisao je polemički osvrt Istina o srpskom antisemitizmu (1994).

Izuzetan doprinos istoriji Jevreja na Balkanu dala je Ženi Lebl (1927), u čijim radovima ima podjednako kako naučnih tako i knjižsvnih vrednosti. Odlike književnog stila mogle su ss zapaziti u njenoj knjizi o Golom otoku Ljubičica bela (1990), koja spada u bolja dela savremene „logorologije" (tj. knjiga o zatočeništvu u logorima i zatvorima), a takođe i u pripovetkama iz knjige Dnevnik jedne Judite (1990). Istražujući istoriju Jevreja na Balkanu, Ženi Lebl je s naučnom akribijom obradila prisustvo Jevreja na jugu Srbije i u Makedoniji Dževreji u Pirotu, 1990; Plima i slom, 1990) i sa istom pažnjom pisala o mnogim jevrejskim temama u „Jevrejskom almanahu" i „Zborniku Jevrejskog istorijskog muzeja". Od publicističkih radova velikog odjeka imala je njena monografija Jerusalimski muftija (1993) o uticajnom protivniku Jevreja u Palestini El Huseiniju, važnom arapskom saradniku nemačkih nacista, hrvatskih ustaša i muslimanskih fundamentalista u Bosni.

Na književnom poslu oglsdali su se i drugi Jenreji kojima književnost nije bila prapa ii jedina vokacija. Budući da su, zbog svoga porekla, prošli tešku školu života, mnogi Jevreji starijega naraštaja zabeležili su svoje uspomene. Pisali su ih bez književnih pretenzija, onako kako se tužna i neobična priča iz života kazuje deci i unucima. Najčešće upravo i namenjene užem porodičnom krugu, prijateljima i mlađim naraštajima kao sirova građa, katkad naprosto otrgnute od zaborapa da bi se za budućnost sačuvala bar
neka pouka života, takve zabeleške, pored dokumentarne vrednosti, imale su ponekad nesumnjive odlike dobrog književnog stila i izvornog pripovsdačkog dara. Na pisanje takvih sećanja Jevreje su podsticale i zvanične jevrejske institucije, Muzej Jad Vašem iz Jerusalima, Jevrejski istorijski muzsj iz Beograda koji skuplja i čuva memoarsku građu, a uz to i Savez jevrejskih opština koji redovno nagrađuje memoarske, književne i naučne radove o životu Jevreja u srpskom okruženju i Jugoslaviji.

Zanimljivu, gotovo neverovatnu priču o svome stradanju napisao je Marko Anaf (1909), bivši lekar iz Požarevca koji je rat i nemačku okupaciju proveo sakriven u Beogradu. U knjizi Tajna mansarde na Ieimaru (1985), Anaf je vešto i dramatično opisao ne samo skrivanje u tesnom prostoru između pravog i lažnog zida u potkrovlju, napregnute pretrese, hapšenja i bombardovanja grada, nego i trajna psihička uznemirenja u samoći, trenutke slabosti, klonuća i buđenja nade. Sve to na mahove podssća na dramu holandskih Jevreja, opisanu u znamenitom dnevniku Ane Frank. Još neobičnije deo rata proveo je beogradski fotograf Simon Sima Pijade, skriven u porodičnoj grobnici jednog svog prijatelja Srbina na Novom groblju u Beogradu; taj prijatelj mu je redovno donosio vodu i hranu, pa je Pijade uspso da dočeka kraj rata, iselio se u Izrael i umro u Haifi 1948. godine.

Kao i Ženi Lebl, korisne radove iz istorije Jevreja objavio je i Zdenko Levental (1914) urednik dragocenog zbornika Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji (1952) i autor knjige o jevrejskom stradanju Ia uzavrelom tlu (1994, na nemačkom Auf glühendem Boden). Levntal je napisao i mnoge rasprave iz prošlosti Jevreja, zatim knjigu o britanskim putnicima na Balkanu HV-XIH veka i biografiju poznatog prijatelja Srba Arčibalda Rajsa Švajcarac na Kajmakčalanu (1984). Istorijske teme privlačile su i Arona Alkalaja (18801973), koji je uoči Drugog svetskog rata imao lep odjek u javnosti knjigom Mojsije (1938). O njoj su tada pisali najugledniji srpski književnici i naučni radnici. Posle rata objavljena je njegova istorijska rasprava Josif Flavije i pad Judeje (1965), te knjiga Put u Izrael (1961). Svoja ssćanja na jevrejsku zajednicu u Beogradu izmeću dva rata i lične diplomatske uspomene zabeležio je Aleksandar Demajo (1923), pisac knjiga Suočavanje sa svetom (1991) i Juče u vremenu današnjem (1993). Dokumentovane zapise o ratnom stradanju Jevreja dao je bivši prsdsednik Jevrejske opštine u Beogradu Jaša Almuli (1919) koji je, kao i Aleksandar Demajo, deo svojih uspomena priložio Jevrejskom istorijskom muzeju. U arhivu tog muzeja, pored ostalog, nalaze se i slični rukopisi Rafaela Altarasa, Hajima Mejuhasa, Luci Petrović i drugih beogradskih Jevreja. Porodičnu hroniku ima i beogradski lekar Toma Štraser koji, kao i Zdenko Lsvntal, živi u Švajcarskoj. U tu vrstu spisa spadaju i uspomene Lavoslava Krausa Susreti i sudbine (1973), nekadašnjeg učesnika mađarske revolucije Bele Kuna 1919, a posle rata vojnog lekara u Beogradu, inače zeta cenjenog osiječkog talmudiste i nadrabina Simona Ungara. Zapaženo rezultate postigao je Pavle Šosberger (1920), publicista i autor mnogih radova među kojima se nalaze i monografije Novosadski Jevreji (1988) i Jevreji u Vojvodini (1997).

Nedovoljno zapaženo prošle su knjigs Nisima Alfandrija (Odjeci, 1928), Isaka Nahmijasa (Ponoćna zvona, 1935; Portreti, skice i dekori, 1936; Velegrad u jesenje jutro, 1936; Antologija jugoslovenske antilirike, 1939), potom Nine Glišić Aseo (Hana Menahem, 1984), te Danila Nahmijasa (Golem, 1959; Pema mjesta pod suncem, 1954; Jablanovi, I "959; Razvejano sjeme, 1960. i Oganj, 1963) uglavnom posvećene jevrejskoj tematici. Znatan trud u psisanje obimnih romana sa zapletom iz svsta filma uložili su Vladimir Carin i njegova supruga Ljubinka Pavlović Carin. U književnoj javnosti bolje su ocenjeni radovi Nebojše Glišića (1941), posebno njegova knjiga Jevreji (1987) koja je u trenutku kada se pojavila imala dobar medijski odjek. U književnim krugovima pamte se i pesme Sonje Nahman Premeru; njen sin Jovan Premeru, dugogodišnji jugoslovenski diplomata, pored poezije piše putopisne zapise iz zemalja svoga službovanja Italika (1997). Poeziju piše i Branislav Solomun (Pritisak, 1990), jedan od urednika časopisa „Mezuza" posvećenog jevrejskoj književnosti. U Muzeju Jad Vašem u Jerusalimu radi Mirjam Štajner Aviezer koja je svoje pesme objavljivala na slovenačkom.

Ustaljenu tradiciju da se u svakoj generaciji bar jedan jevrejski pisac nalazi u prvim redovima srpske književnosti XX veka, održao je i David Albahari (1948). U naraštaju pisaca koji su se javili posle 1968. godine kada su kroz kritičku književnost bile dovedene u pitanje mnoge dotadašnje istine, i kada je u studentskoj pobuni i na Istoku i na Zapadu uzdrmana totalitarna svest, čime je započet proces slabljenja, urušavanja i propadanja komunizma i partijske civilizacije Albahari je priznat kao svojevrsni preporoditelj nove srpske proze. Dotadašnji talas tzv. stvarnosne proze, prožet naturalizmom bez ideologije, nije se mogao održati u praznom nezadovoljstvu i pukom razgolićavanju potisnutih mračnih nagona. Mrak je ubrzo postao pregust, beznadežnost otužna, prkos bez kritičkih razloga jalov; estetika ružnog presušila je u neplodnom samozadovoljstvu da bi se na kraju sasvim ugasila kada je književnost naslutila mitologiju dekonstrukcije i krenula da zasniva jednu novu poetiku. To je bpla poetika kolaža i pastiša, prožimanja, mešalja i spajanja žanrova, preplitanja formi i oslobaćanja imaginacije protivno svim dotadašnjim zakonima pripovedanja. U tom zamahu Albahari js prihvaćen kao prvi pisac srpskog postmodernizma.

Smatrajući sebe učenikom Danila Kiša, koji se i sam strasno borio protiv naturalizma, književnog prostaštva i ideologije varvarstva, Albahari je prihvatio sva iskustva Kišovih učitelja. Ustuknuo je pred grubošću i otvoreio postavio pitanje: zašto prepričavati stvarnost i šta jedna književna priča znači ako se život ne može opisati. Već u prvoj knjizi Porodično vreme (1973) otvorio je prostor gde je tražio sopstveni oslonac, da bi ga pronašao u prisnom okruženju gradske porodice. Vaskoliku i neizrecivu dramu sveta sveo je u mali okvir porodične zajednice. Time je potvrćeno drevno mističko načelo da je gore isto kao i dole, tj. da se u malome može osetiti dah večnosti koji struji kroz celu vasionu. Tu se postavljaju i rešavaju sva pitanja „intimnih spekulacija" koje, po Albahariju, i inače čine magiju književnog stvaranja i ustanovljuju odnos priče prema istini života.

U romanu Sudija Dimitrijević (1978) Albahari ss nijs ustručavao da postavi nska pitanja kakva inačs po pravilu zaiimaju knjižsvns kritičare i teoretičare književnosti. Sa mnogo ironičnog naboja u kontrastiranju trivijalnosti i uzvišenosti, promašenih i pravih odnosa, otućenja, praznine i ništavila, Albahari je rastvorio i dekomponovao stvarnost jednog spolja beznačajnog, a iznutra punog i bogatog života, da bi na kraju izrekao dilemu u kojoj je sadržana sva drama posgmodernizma: „Samo je jedna istina, ili ili, književnost ili stvarnost." Ako je istina književnosgi važnija od istine života, priča bi, kao neka nova stvarnost, možda mogla imati nekog smisla i opravdanja, ali „sve prave priče su već ispričane, nema više šta da se priča" (Opis smrti, 1982).

Postavljajući takva ozbiljna pitanja u trenugku kada se počelo da gubi poverenje u klasičnu priču, David Albahari je pomogao da se povrati pripovedačko samopouzdanje čitavog jednog naraštaja srpskih prozaisga na izmaku XX veka. Mešajući uglove posmatranja i menjajući stajališta pripovedača, on je povezivao trezvenosg i uobrazilju, slobodno pomerao perspektivu pripovedanja; u realističke tokove i racionalnu pripovest iznenadno je ubacivao iskošene poglede, alogizme i fantastična rešenja. U jednom času postao je zastava srpskog postmodernizma, naročito kada je počeo da uz fantastiku isprobava neobične narativne forme, da eksperimentiše sa dugim i kratkim pričama, da zbija iskaz na svega desetak rečenica, pa čak i na jednu jedinu frazu, kako bi kratke fragmente i skice posle ponovo rastezao idući od minijature i detalja do većih epskih oblika. Nakon kratkih priča u knjigama Obične priče (1978), Opis smrti, Fras u šupi (1984), Albahari je ponovnim opredeljenjem za klasičnu pripovedačku formu, osveženu novim tonovima, u knjigama Jednostavnost, (1988), Pelerina (1993) i Kratka knjiga (1993), došao do svojevrsnog jednnstva tradicionalnih i modernih pripovedačkih oblika. Time je slobodnije mogao da ostvari svoju sopstvenu poetiku ličnog ispovednog trenutka u proticanju porodičnog vremena.

To je, ujedno, bio i Albaharijev književni povratak Jevrejstvu, jevrejskoj temi i jevrejskom senzibilitetu. Od priče „Jerusalim", iz knjige Jednostavnost, nastao je jedan od najboljih Albaharijevih romana Cink (1988). Taj roman je u najuži prostor piščeve galaksije vratio porodicu temelj jevrejskog identiteta. Smrt oca, kao središnja tema u romanu Cink, i smrt majke, kao srsdišnja tsma u romanu Mamac (1996), učinili su da se Albaharijev pripovedački iskaz pretvorn u nsnametljivu ispovest. Ostavši bez korena od kojih je poticala sva duhovna i životna snaga njegovog jevrejskog identiteta i poimanja sveta, lirski junak Albaharijeve ispovedne proze ni u bekstvu i odlasku na drugi kraj sveta (Snežni čovek, 1995), kao usamljeni tuđin koji je došao iz tuđine, ne može da nađe ništa osim onog što ga je kao otuđenje i samoća čekalo i onde odakle je otišao. Čekali su ga mrak, nesigurnost i nepoverenje među ljudima. U novom Albaharijevom romanu, objavljenom upravo pod nazivom Mrak (1997), preko ispovednog tona i hibridne, mozaične građe, kao i iznad svega najboljeg što je Albahari dosad napisao, još bolje se sluti nevidljivo lebdeće prisustvo smrti, tog drevnog jevrejskog arhetipa što je zauvek utkan u ljudsku sudbinu.

Palavestra Predrag Jevrejski pisci u srpskoj književnosti