JEVREJSKE ZAJEDNICE VAN SARAJEVA
U Bosni i Hercegovini prije rata 1941. g. živjelo je 14.710, u Sarajevu 11400, a u svim ostalim mjestima oko 3 310. Postanak jevrejskih zajednica skoro je u svim većim varošima bosanskohercegovaeke provincije isti. Sve su one nastale pod istim okolnostima i iz istih razloga. Najprije su se Jevreji iz Sarajeva preseljavali u veća mjesta provincije, a kasnije i u kasabe. Čim bi se u Sarajevu osjetila neka kriza, po koja familija je napuštala Sarajevo i odlazila u provinciju.
Nema sumnje u to da su se naši preci nastanjivali u manjim mjestima iz ekonomskoprivrednih razloga, tražeći bolji životni standard i poslovni prasperitet. Nisu to bili isključivo trgovci, nego i zanatlije, pretežno onih profesija kojih nije bilo u tome mjestu ili su ti zanati bili slabo razvijeni. Od mjesnih prilika i od okoline je ovisilo da li će se veći ili manji broj porodica u jednom provincijskom mjestu trajno nastaniti. Obično su već smješteni Jevreji privlačili svoje rođake i pri jatelje iz njihove stare postojbine obezbjeđujući im neki posao i stan. Tada nije bilo teško u provinciji doći i do stana. U provinciji su skoro isključivo zgrade sa jednim stanom bile drvene i sa malim dvorištem. Ovakve zgrade su dunđeri gradili brzo i za kratko vrijeme. Ne bi se moglo reći da je pri izboru mjesta odlučivala nacija ili religija mjesnog stanovništva. Jevrejski trgovci i zanatlije su brzo nalazili mogućnost privređivanja i saradnje. Od snalažljivosti i promućurnosti Jevreja u provinciji je ovisilo da li će se tko brže ili sporije prilagoditi prilikama i životu svojih sugrađana i seoskog stanovništva okoline, koji su, kao konzumenti robe široke potrošnje, ibili glavne mušterije. U provincijskim mjestima Bosne i Hercegovine nisu postojale jevrejske četvrti kao u Sarajevu. Jevreji su stanovah izmiješano sa ostalim stanovništvom mjesta.
Najstariji provinciiski grad Bosne svakako je bio Travnik, u kome je koncem stoljeća bilo stalno nastanjenih Jevreja. U ovaj srednjobosanski, tada vezirski grad, doselili su se Jevreji iz Sarajeva, jer je taj grad Ibio samo 90 km udaljen i sa dobrim drumom spoien sa šeherom — glavnim gradom. Travnik je već u XVIII stoljeću, pa i ranije, bio privredno razvijen, sa boljim uslovima za život i rad. Učestali požari u iSarajevu bili su, takođe, iedan od razloga da su Jevreji iz Sarajeva preseljavali u Travnik. ,,U popisu od 15. juna 1879. godine u Travniku je bilo 374 Jevreja".43
Iz travničke opštine selili su se pojedini Jevreji u manja okolna mjesta: Bugojno, Jajce, Livno, Tešanj, Zenicu i dr. Samo u Bugojnu i u Zenici je do drugog svjetskog rata ostalo po 10 i više jevrejskih porodica. U manjim mjestima nisu se mogle razviti veće jevrejske zajedniee. jManja mjesta su po organizaciji pripadala travničkoj opštini, pa im je ona obezbjeđivala prilikom poroda, vjenčanja, smrti ili praznika vjerske obrede.
Poslije prvog svjetskog rata mlađi Jevreji iz provincije sele se u veće gradove, naročito u Sarajevo. Zbog toga broj članova u provincijskim opštinama naglo opada, a Sarajevska opština je porasla do 11.400, koliko su brojale obje opštine (Sefardska i Aškenaska) pred drugi svjetski rat. Glavni je uzrok tome bio zapošljavanje. Ženidbom ili udajom provincijska omladina je tražila svoj bolji prosperitet u većim mjestima. Samo bolje situirani, većinom trgovci, čuvali su svoje radnje i nekretnine u manjim provincijskim mjestima. Njihovi potomci nisu bili u stanju da održe naslijeđeno imanje zbog više razloga. Ali najviše zbog nastalih promjena u privredi (krize u poljoprivredi, u trgovini, i bankarstvu 1932— 1935.) i zbog drugih društvenosocijalnih kretanja mlađih generacija. Mnogo Jevreja iz manjih mjesta mijenjalo je svoje profesije i zanimanja, osobito su napuštali zanate, jer su ovi odumirali sa prodorom industrijske robe široke potrošnje.
Školovanjem djece i omladine porastao je broj službenika i inteligencije. Društvo ,,La Benevolencija" odigralo je vanrednu ulogu. Malo je bilo djece i đaka siromašnih roditelja koji nisu primali potporu ili stipendiju ovoga društva. Isto tako malen broj intelektualaca je premješten u provinciju po potrebi službe Sposobniji, energičniji i perspektivniji intelektualci tražili su zaposlenje u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu, pa je i zbog toga društveni život Jevreja u provinciji relativno slabiji nego u Sarajevu.
Po prezimenima jevrejskih porodica u manjim mjestima lako je odrediti kako se kretala njihova emigracija. Banja Luka je bila poznata po porodicama Poljakan i Sarafić, Travnik po porodicama Salom i Konforti, Bijeljina po porodicama Baruh i Perera, Derventa po porodici Pesah, u Gračanici i Mostaru su bili Danoni, u Zenici Trinki, u Višegradu je bila poznata porodica Kamhi, Papo, Romano, još početkom XIX stoljeća (spominje se u Andrićevoj knjizi ,,Na Drini ćuprija" porodica Papo).
Jevreji bosanske provincije, pretežno Sefardi, nisu se mnogo razlikovali ni po kulturi, ni po običajima od svoje sredine. Unatoč raznim političkim, klasnim i nacionalnim trvenjima stanovništva poslije prvog svjetskog rata, Jevreji provincije živjeli su u dosta dobrim i mirnim odnosima sa sugrađanima svih narodnosti mjesta i okoline. Pored malog broja Jevreja u provincijskim mjestima, svi su oni aktivno sudjelovali u svim društvenopolitičkim i ekonomskoprivrednim manifestacijama i sindikatima. Oni su se srodili sa stanovništvom mjesta u kojima su živjeli tako da nije bilo podvojenosti, političke ili bilo kakve druge. Nesebično su pružali svoje stvaralačke snage u izgrađivanju i stvaranju ekonomski i kulturno jače zajedniee. Oni su 'bili aktivni učesnici i saradnici u svim kulturnim manifestacijama, u pjevačkim, sportskim, humanitarnim i drugim društvima. Predstavnioi vjerskih društvenih organizacija su imali odlične liene veze i sarađivali su u mnogim prilikama. Ukratko, tolerancija među sugrađanima je bila manifestovana parolom „Brat je mio koje vjere bio".
Same opštine nisu nigdje bile izrazito bogate, tj. imućne. Opštinari su morali pretežno elanarinama, odnosno vjerskim prirezima, da obezbijede potrebna sredstva za izdržavanje neophodno nužnih službenika hrama, za osnovno vjersko školovanje. Jednog sveštenika i jednog podvornika („šamasa") imala je svaka opština. Manje zajednice u provinciji morale su pojedine dužnosti ili funkcije spajati i povjeriti ih jednom službeniku. To je bio često slučaj u malim opštinama gdje se broj opštinara smanjivao. Onda su stariji i pobožniji ljudi vršili te poslove besplatno kao „dobro djelo" („Micva").
Sinagoge — templi u provinciji su bili različiti. Manja mjesta: Bihać, Zenica, Višegrad, Rogatica i Visoko imali su lijepe i moderno građene temple, dok je templ najstarije travnieke opštine bio u dosta derutnom stanju i morali su ga više puta popravljati. U septembru 1903. godine bila su 2 požara, pa je u Travniku i templ izgorio. Prvi templ je izgrađen u 19. vijeku.
U Bosni i Hercegovini bile su 24 jevrejske opštine u 22 varoši. Tuzla, Banja Luka i Sarajevo imali su po dvije opštine (sefardsku i aškenasku). U svim drugim mjestima bila je samo jedna zajednička opština za Sefarde i Aškenaze.
Poslije drugog svjetskog rata vrlo je mali broj nekadašnjih provincijskih Jevreja koji je po povratku iz progonstva, zarobljeništva ili iz narodnooslobodilačkog rata ponovo došao i trajno se nastanio na starom ognjištu. Većina ih se je okupila u Sarajevu, ali je i znatan broj, osobito učesnika u NOR, najprije u vojnim jedinicama, a kasnije u ustanovama i preduzećima našao trajnije zaposlenje i u drugim većim ili manjim centrima cijele zemlje.
S obzirom na strašne gubitke i nestanak čitavih opština i porodica, nije čudo išto nema ni jednog Jevrejina iz bivše bosanske provincije koji bi smogao toliko snage i volje da se vrati u svoje rodno mjesto i da tamo živi i radi i privređuje.
Grobovi njihovih predaka, umrlih prije rata, također nestaju u manjim mjestima. Pojedinci nisu u stanju da se staraju za njihovo održavanje i čuvanje. Zbog toga se danas ne može ni govoriti o tome, da postoje bilo kakve provincijske zajednice Jevreja u Bosni i Hercegovini. Nema više ni jednog mjesta gdje živi barem 10 jevrejskih porodica. Nekada najstarije i najbrojnije jevrejske opštine u Travniku, Banjoj Luci, Bijeljini su skoro bez stalno nastanjenih Jevreja.
Sada ćemo dati prikaz onih većih opština kao i nekih manjih ukoliko su se članovi tih opština istakli svojom aktivnošću i ovu združili i ujedinili sa radom od opšte koristi za zajednicu u kojoj su živjeli.
PINTO, Avram, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Veselin Masleša,Sarajevo, 1987, ISBN 86-21-00090-3