JEVREJSKA KNJIŽEVNOST IDENTITETA
U svim zemljama čija se kultura zasniva na judeo-hrišćanskoj tradiciji utvrđeni su značajni jevrejski doprinosi, vidno prisustvo jevrejskog duha i jasni jevrejski uticaji na misaono nasleđe. Sveto pismo Starog i Novog Zaveta, kao temelj hrišćanske civilizacije, predstavlja najvažniji i najplodonosniji prilog Jevreja duhovnoj snazi evropske kulture. Sva hrišćanska umetnost kroz pune dve hiljade godina prožeta je jevrejskim simbolima, jevrejskim legendama i jevrejskom mitologijom. Najveći deo svoje duhovnosti, izvore vere, moral, misao o dobru i zlu, društvene zakone, puteve stvaranja, maštu i nadahnuće, hrišćanski svet duguje Jevrejima. Posle izgnanstva iz svoje otadžbine, oni su u tuđim zemljama, među drugim narodima, postavili i ugvrdili mnoga merila zapadnjačkog života i razvili bezbroj ideja u burnoj istoriji ljudskog roda.
Pre šezdeset godina, na početku najvećeg stradanja jevrejskog naroda u njegovoj dugoj istoriji, u knjizi Sesila Rota Jevrejski doprinosi civilizaciji (1938) popisani su svi glavniji radovi Jevreja što su ugrađeni u život civilizovanog sveta. Pobrojane su i razne prepreke što su ih Jevreji morali da savladaju u dodiru sa okolnim svetom, pod krajnje nepovoljnim prilikama izdvojeni, nepriznati, odbačeni i prezreni od okoline, zatvoreni u svoja geta ili posebne gradske četvrti, izloženi mnogim zabranama, predrasudama, progonima i kaznama. Uprkos tome, oni su svuda ostavili neprocenjive doprinose svoga uma u prirodnim i duhovnim naukama, u filosofiji, moralu i društvenoj kulturi, u umetnosti. Posebno su se istakli u književnosti, gde su, još pre sticanja građanske ravnopravnosti u XIX veku, najpre prihvatili jezik svoje okoline da bi u tom novom jeziku ostvarili svoj identitet i podigli opštu duhovnu i izražajnu vrednost jezika dotične kulture. Britkošću duha, intelektualnom širinom i prodornošću, uporstvom rada i napora i, iznad svega, snagom stvaralačkih sposobnosti, Jevreji su se svugde brzo uključili u književni život i delovali na književna kretanja mnogih kultura i naroda. U gotovo svim sredinama oni su se lako probili u prve redove pisaca toga jezika. Mada ih je još u Srednjem veku bilo meću uglednim latinistima, a u kasnije doba i među najznačajnijim tvorcima kritičkoga uma kakav je bio i Baruh Spinoza najveći broj jevrejskih pisaca i mislilaca u velikim književnostima javio se pred kraj XIX veka. U većini evropskih zemalja Jevreji su tada već bili izašli iz geta i kao uglavnom dobro obrazovani ljudi stekli zapažena mesta u građanskom društvu. Otvoreno su stupili u javni život i prihvatili svaku vrstu intelektualnog nadmetanja za slobodnu ličnu i stvaralačku afirmaciju, za puno ostvarenje svojih raznovrsnih mogućnosti.
Na tragu Hajnriha Hajnea kao velikog jevrejskog pisca evropskog romantizma, koji je dao britkost tvrdom nemačkom jeziku, čitav modernizam XX veka u nemačkoj književnosti, od zrelog simbolizma do rasute ekspresionističke pobune, bio je prožet prisustvom i prodorima jevrejskih pisaca. Meću najpoznatijima tu su: Alfred Mombert, Hugo fon Hofmanstal, Elza Lasker Šiler, Hugo Salus, Karl Kraus, Martin Buber, Franc Kafka, Maks Nordau, Ernst Toler, Kurt Tuholski, Jozef Rot, Stefan i Arnold Cvajg, Herman Kesten, Maks Brod, Alfred Deblin, Egon Ervin Kiš. Frapc Verfel, Emil Ludvig, Herman Broh, Valter Benjamin, Neli Zaks, Ana Zegers i mnogi drugi. U francuskoj književnosti XX veka odlučujući uticaj u mnogim oblastima imali su: Marsel Prust, Anri Bergson, Andre Moroa, Tristan Cara, Ežen Jonssko (obojica poreklom iz Rumunije), potom Natali Sarot, Verkor, Elza Triole, Maks Žakob, Lisjen Goldman, Žan Starobinski - Jevreji koji su u znatnoj meri ispunili i obeležili moderno doba u francuskoj književnosti. Sličan položaj među ruskim piscima sovjetske epohe imali su takođe književnici jevrejskog porekla: Isak Babelj, Lav Trocki (Leon Bernštajn), Eduard Bagricki, Saša Čorni (A. M. Gliksberg), Ilja Erenburg, Vladislav Holasjevič, Osip Mandeljštam, Venijamin Kaverin, Ilja Iljf (I. A. Fajncilberg), Vasilij Grosman, Samuel Maršak, Jurij Tinjanov, Ilja Seljvinski, Boris Pasternak, Josif Brodski.
U engleskoj književnosti i danas su visoko cenjena imena jevrejskih pisaca kao što su: Elijas Kaneti, Dejvid Dejčis, Artur Kestler, Harold Pinter, Arnold Vesker, Džordž Stejner. Meću vodećim piscima moderne književnosti u Italiji takođe stoje Jevreji: Italo Zvevo, Umberto Saba, Alberto Moravija (Pinkerle), Karlo Levi; u Mađarskoj takvi su: Tibor Deri, Ferenc Molnar i Ćerđ Konrad, a u Bugarskoj: Dora Gabe, Dragomir Asenov (Žak Malamed), Valerij Petrov (Mevorah), Edi Švarc. U grčkoj književnosti novog doba zapaženi su: Julijus Kaimis, Josef Elija. Josef Macas, Nestoras Macas, Baruh Šili. U Poljskoj znatan knjižsvni ugled uživaju: Julijan Tuvim, Kazimjerž Brandis, Alfred Rudnicki, Bruno Šulc, Mjačeslav Jastrun, Stanislav Jerži Lec, Tadeuš Ruževič.
Najbrojnija i najuticajnija grupa jevrejskih pisaca delujs u današnjoj američkoj književnosti. Tu su u prvim redovima: Sol Belou, Alen Ginzberg, Lilijan Helman, Alfred Kazin, Hari Levin, Norman Mejler, Artur Miler, Doroti Parker, Filip Rau, Filip Rot, Dejvid Selindžer, Karl Šapiro, Ajrvin Šo, Suzana Zontag, Gertruda Stejn, Leon Uris, Herman Vouk sve ugledni i svuda u svetu rado čitani autori, koji u velikoj meri odrećuju karakter moderne američke književnosti. Jevrejski pisci daju jak pečat književnostima u Južnoj Americi, Skandinaviji, Australiji i Južnoj Africi, odakle je u Veliku Britaniju došao engleski dramski pisac i romansijer Ronald Harvud. Njegov roman Dom predstavlja jedan od najzanimljivijih pokušaja da se u formi obnovljenog klasičnog porodičnog romana, paradoksalnim i na mahove dramatičnim prepletima moderne istorije XX veka, ocrta vijugava i često neverovatna nit jevrejske sudbine u epohi totalitarnog nasilja i holokausta. Početak se vuče od litvansko-ruskih pogroma, poljskog progonstva i nemačkog zatiranja, da bi se preko mora evropskih, južnoafričkih i angloameričkih iskušenja, mudrost života konačno spoznala u otkriću sopstvenog nadjevrejskog identiteta. Sklad sa sobom i sa okolinom postiže se tamo gde je Jevrejin prihvaćen kao svaki drugi čovek, slobodan da se ostvari u svojoj ličnoj galaksiji, u vedroj jednostavnosti porodičnog doma gde se pošteno i predano radi, mirno živi i tiho umire.
Posebnu celinu moderne književnosti označava ono što jevrejski pisci pišu u Izraelu, na svom maternjem hebrejskom jeziku. Prema nekim tumačenjima, jedino je ta književnost u izvornom smislu i u punoj meri jsvrejska; izvan matične kulture i hebrejskog jezika može se govoriti samo o književnosti u jevrejskoj dijaspori. Neki autori, mećutim, upravo toj književnosti iz dijaspore daju veću važnost za podizanje i očuvanje jevrejskog identiteta u smislu načela biti Jevrejin mada nije zanemarljiv ni broj onih koji smatraju da su jedino pisci iz matnčpe jevrejske države danas pravi nosioci i tumači jevrejske duhovnosti, književns kulture i stvaralačke samobitnosti. U raspravama o tome šta je jevrejska književnost i ko je zapravo stvara, postoji i mišlzenje da se jedna vrsta jevrejske književnosti pišs u Izraelu, a da se u dijaspori stvara zasebna i drukčija grana, kao što se, u vreme kada jevrejska država još nnje postojala, pisala tzv. rabinska književnost. Rabinska književnost verskog i moralističkog sadržaja bila je preko potrebna raseljenim Jevrejima u dijaspori, pa je zato u dijaspori i roćsna pod snažpim uticajem starih jevrejskih učitelja i mislilaca, kakav je još u XII veku bio Moše ben Majmonides. Roćen u Španiji, on je kao uvaženi rabin i lekar na Saladinovom dvoru u Egiptu razvio svoje pragmatično učenje o srodnosti jevrejske religijske misli i jevrejskih moralnih zakona sa aristotelovskom helenskom filosofijom. Svojom poučnom knjigom Vodič za zbunjene (Dalalat al Hairin) otvorio je bogati izvor jevrejskih teoloških i mističnih rasprava, na kojima je izrasla tradicija rabinske književnosti sve dok je, pre početka punijeg uključivanja Jevreja u društveni poredak građanske Evrope i široke sekularizacije jevrejskog života, postojala duhovna potreba za takvom vrstom književnosti.
U modernom veku, od vremena formalnog sticanja građanske ravnopravnosti, a pogotovu nakon tragičnog iskustva holokausta i osnivanja nove jevrejske države u Izraelu, Jevrejima je danas bliža književnost identiteta nego postojanosti u veri. To se najbolje primećuje kod jevrejskih pisaca u dijaspori koji svoje jevrejstvo i svoj jevrejski identitet makar bio prigušen, potisnut, sekularizovan ili prekriven zastavom neke ideologije iskazuju i ostvaruju u nejevrejskom okruženju, pa jeziku kulture u koju su se uključili i koji je mnogima, kroz nekoliko generacija, bio njihov maternji jezik. Budući da u mnogim zemljama oni više nisu ni manjina, ni narod, ni vera, ni društvena zajednica spolja izdvojena a iznutra povezana tradicionalnim zakonima, obredom, jezikom i opštom situacijom koja ih u ugroženosti, pod pritiskom, čini Jevrejima oni su danas u svetu svuda upućeni prvenstveno na svoj jevrejski identitet. Tu još uvek jako pulsira iskonski nagon biti Jevrejin, makar da se ta izvorna sila opstojanja u raznim kulturama ostvaruje kroz mnoštvo različitih jezika, ostajući uvek i svuda svojim bitnim delom svagda izrazito jevrejska. U dijaspori koja traje pune dve hiljade godina, pored zakona vere i običaja praotaca, jevrejski identitet očuvao je upravo jezik najpre hebrejski, kao jezik Tore, obreda i svetih knjiga, a potom i drugi jezici na kojima su Jevreji uspeli da se ostvare kao Jevreji. Da stanu na noge i da se usprave; da ss izravnaju sa drugima i da izbiju u prve redove; da u pregnućima za zajedničku stvar priću onima koji su spremni da ih prihvate i da prilože više nego što se moglo očekivati.
U srpskoj književnosti XX veka, doprinos jevrejskih pisaca daleko prevazilazi njihovo srazmerno prisustvo kao i sva tragična iskustva što su ih stekli u istoriji. Iako ih u doba mržnje, poniženja, progona i istrsbljenja nisu mogli dovoljno zaštititi, jer su i sami bili ošinuti istim besom, Srbi su u svojoj državi Jevrejima dali jezik u kome su oni mogli da iskažu i ostvare svoj idsntitet. Ako u Srbiji, u teška i zla vremena, kada je ona i sama tonula, nisu uspeli da spasu svoje živote, Jsvreji su u srpskom jeziku i meću Srbima bar sačuvali svoju dušu. Održali su u životu onaj tanki plamičak jevrejskog bića što ih je stolećima činio onim što su bili i što su ostali kao nerazlučivi deo srpske kulture i književnosti.
Kao što ni jevrejska tematika nije presudna za pouzdano odrećivanje jevrejske pripadnosti nekog pisca, tako ni puko nacionalno ili versko poreklo nikoga ne čini jevrejskim ili srpskim književnikom. Ivo Andrić je pisao o Jevrejima i jevrejskim temama više i bolje nego većina jevrejskih pripovedača u srpskoj književnosti, ali se ipak ne može svrstati meću jevrejske pisce, u koje, uprkos ličnom otporu, svakako spada Oskar Davičo koji ss klonio jevrejskih tema. Kod nekih jevrejskih pisaca jevrejska tema je ponekad bila skrivena iza teksta, imanentna samome stilu ili prigušena drugim značenjima. Kod drugih, mećutim, tema je namerno otkrivala jevrejski identitet pisca, bilo da je zračila jevrejskim senzibilitetom, jevrejskom problematikom, građom, simbolikom, ikonografijom, moralom ili filosofijom. Neki autori su iz Jevrejstva rado izvlačili motive za priču, gradili dramu ili naprosto preuzimali egzotičnu folklornu šalu, kao što su često iskorišćavali burnu jevrejsku istoriju. Drugi su od Jevreja pravili generalne metafore, velike simbole i arhetipske modele, ugrađujući u njih svečovečansko osećanje otuđenja, neprilagođenosti, žrtve i teskobe. Pored univerzalnosti jednog Franca Kafke, pored ograđenog sveta Isaka Baševisa Singera, male kutije Isaka Samokovlije ili ukletosti jednog Danila Kiša, kod jevrejskih pisaca uvek js bilo jetkog podsmeha Isaka Babelja, ravnodušne tuge Osipa Mandeljštama, intelektualne zbunjenosti Sola Beloua, kao i vedrog optimizma Ronalda Harvuda. Nigde u svetu Jevreji se nisu lako predavali, pa je i njihova tematika postala opšte dobro i bezmerna košnica motiva pogodnih podjednako za herojsku, lirsku, kritičku, istorijsku, tragičku, satiričku i svaku drugu obradu bunar iz kojsg su podjednako zahvatali pisci jevrejskog i nejevreskog porekla i pogleda na svet.
Zbog toga je u književnom i kulturnom smislu sasvim nevažno pitanje: ko su jevrejski pisci? Pored pisaca koji su se mogli smatrati Jevrejima po drevnim zakonima i uobičajenim merilima tj. da su Jevreji svi oni kojima je mati rođena Jevrejka, ili da su im oba roditelja rođena u jevrejskoj veri; da se sami osećaju Jevrejima i da u srcu drže do starih jevrejskih verskih i porodičnih običaja u srpskoj književnosti uvek je delovalo, i još sada deluje, bar po nekoliko autora polujevrejskog porekla iz mešovitih brakova. Oni se ni u prvom kolenu ne smatraju Jevrejima, bilo zato što to ne žele da ističu ili zato što su sekularizovani ateisti, odnosno, zato što su kršteni u drugoj (pravoslavnoj) veri, pa poštuju srpske verske i narodne običaje. Mnogi od njih ipak u sebi, do izvesne mere nose određenu svest do izvesne mere, nose određenu jevrejsku svest i nostalgiju, prate jevrejsku situaciju, razumeju jevrejsku duhovnost i jevrejski senzibilitet, znaju i čuvaju porodičnu tradiciju i poštuju uspomenu na svoje jevrejske pretke. Oni znaju ko su i gde pripadaju, pa ih ne zbunjuju pitanja dvostrukog (jevrejskog i nejevrejskog) identiteta i dvojne nacionalne i književne pripadnosti pitanja kakva, po pravilu, često postavljaju i najistaknutiji jevrejski pisci u raznim književnostima.
Stožer okupljanja jevrejskih pisaca i najtvrđa tačka odbrane njihovog identiteta u svima književnostima sveta bio je jezik date sredine, pogotovu od onoga časa kada su ga Jevreji u toj sredini prihvatili kao sopstveni i počeli ga smatrati svojim maternjim jezikom. U jeziku je najneposrednije došlo do prožimanja i povezivanja duhovne kulture sa sa književnom imaginacijom. Tu je bio ključ opstanka i održanja koji su jevrejski pisci znali da upotrebe, zbog čega su kao Jevreji nadživeli vavilonsku zbrku jezika.
Palavestra Predrag Jevrejski pisci u srpskoj književnosti
