Mladenka Ivanković
Jevreji u Jugoslaviji 1944-1952.
Institut za noviju istoriju Srbije Beograd, 2009.
Jevrejska zajednica u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata
Savez jevrejskih veroispovednih opština je u posle-ratnom periodu bio rekonstruisan na bazi zakona koji je bio donet još za vreme Kraljevine Jugoslavije. Prema ovom zakonu Savez je bio tretiran kao verska zajednica. Savez je bio ustanovljen pod istim nazivom kakav je imao i tokom predratnog perioda. Položaj svih posleratnih verskih zajednica je bio zasnovan na odredbama Ustava iz 1946. godine, koje su bile opšte i odnosile se na sve verske zajednice koje su postojale i delovale na tlu Jugoslavije. Nije bilo nikakvog odredjenog zakona koji bi specijalno uredjivao status jevrejskih zajednica.
Iako su posleratne jevrejske opštine bile obnovljene kao verske zajednice, jevrejsko rukovodstvo je vremenom počelo da umesto religioznog karaktera potencira nacionalni, u nameri da ubrza proces prilagodjavanja. Najvažniji zadatak koji se postavljao pred pripadnike jugoslovenske jevrejske populacije je bio da zajedno sa ostalim jugoslovenskim narodima rade na izgradnji "novog života u novoj Jugoslaviji", kako je glasila popularna krilatica tog vremena. Društvenopolitički uslovi su iziskivali promene u načinu organizacije i realizacije novih sadržaja uz negovanje tradicije. Iz tog razloga je bilo nužno stalno pilagodjavanje novonastalim okolnostima i životnoj realnosti.
Proces prilagodjavanja i promene položaja i karaktera posleratne jevrejske zajednice je bio zvanično prokla-movan na šestoj posleratnoj konferenciji jevrejskih opština u septembru 1952. godine, što je bilo ozvaničeno uklanjanjem odrednice "veroispovednih" iz zvaničnog naziva "Saveza jevrejskih opština". Ovim nazivom je eksplicitno bilo sugerisano da je, u okvirima jugoslo-venske jevrejske zajednice, religija bila udaljena iz javne sfere u oblast privatnog duhovnog domena, čime se ona u potpunosti prilagodila proklamovanom komunističkom principu odvajanja crkve od države.
Jugoslovenski orijentisano rukovodstvo Saveza je bilo odlučno u nameri da pronadje najbolji način za integraciju jevrejskog stanovništva u posleratno društvo trudeći se, pri tome, da ono zadrži i sačuva sve svoje nacionalne i verske osobenosti. Ono nije, ma kako to sa strane izgledalo, želelo da bude likvidator već konzervator svoje jevrejske zajednice, tradicije i osobenosti. Smatralo se da će taj cilj biti najpre postignut ukoliko budu prihvaćena odredjena pravila ponašanja u odnosu sa novim vlastima.
Najveću zaslugu za opstanak jevrejske zajednice, sa svim njenim specifičnostima, a uprkos stvorenoj opšte-društvenoj klimi koja je uglavnom bila netolerantna prema svemu što je nosilo i isticalo verske i nacionalne osobenosti, bili su komunisti u redovima jugoslovenskog jevrejskog rukovodstva. Oni su u svom naporu da pomognu Savezu postupali sa mnogo opreza i diplomatske veštine, delajući indirektno i suptilno. Zahvaljujući stalnoj politici prilagodjavanja Jevreji su u posleratnoj Jugoslaviji imali punu slobodu izbora i mogućnost da svoj život urede na način koji su sami odabrali, pod uslovom da poštuju postojeće zakonske propise.
Zajednice koje su pokazivale otpor prema merama prilagodjavanja, kao na primer pripadnici ortodoksnih zajednica, nisu imale šansu da opstanu u novoj Jugo-laviji. Posle rata je bio rekonstruisan izvestan broj ortodoksnih jevrejskih veroispovednih opština. Medjutim, ne mogavši da se uklope u novonatale društvene okolnosti, ortodoksni Jevreji su se medju prvima organizovano iselili u Izrael posle proglašenja nezavisnosti 14. maja 1948. godine.
Bez uspeha su ostali i napori da se oživi Savez cionista Jugoslavije. Jugoslovenski Jevreji, pristalice cionističke ideje su se pri organizovanju alija prvi osetili pozvanim da se prijave za iseljenje, tako da je u Jugoslaviji posle 1952. godine ostao da živi mali broj pristalica ove ideje.
Odredbe Ustava iz 1946. kojima je bilo predvidjeno odvajanje države od crkve nisu se na jevrejsku nacionalnu zajednicu odrazile u onolikoj meri koju su imale na pripadnike većinskih naroda u Jugoslaviji i njihovih crkava.
Moglo bi se reći da je država, videći glavnu opasnost u trima religijama koje su ispovedali pripadnici većinskog stanovništva: pravoslavnoj, katoličkoj i islamu, bila manje rigidna prema pripadnicima manjinskih religija. Problem aktivnog i javnog učestvovanja u religioznim obredima nije nikada bio postavljan, niti je bilo progona i šikaniranja od strane vlasti. Ukoliko su i postojale, takve pojave su se dešavale na ličnom nivou i bile su jedan od negativnih ostataka antisemitske politike koja je bila vodjena u neposrednoj prošlosti, a čije zaostatke nije bilo lako i preko noći izbrisati iz svesti većinskog stanovništva. Najveći problem u organizaciji verskog života bio je nedostatak školovanog svešteničkog osoblja. Uspostavljanjem nove Jugoslavije na socijalističkim principima bili su značajno ograničeni uslovi za razvoj privatnog sektora i brojnost zaposlenih u ovom sektoru je bila drastično smanjena. Kao što se moglo očekivati, nova ekonomska organizacija društva je predvidjala konfiskaciju imanja ratnih zločinaca i saradnika okupatora. Zakoni nisu poznavali nacionalnost, pa se tako desilo da je veliki broj pripadnika jevrejske zajednice, pošto je u ratu preživeo pljačku i zlostavljanja, posle rata ostao i bez skromne imovine koja mu je preostala.
Naime, pripadnici jugoslovenske jevrejske populacije su, sa izuzetkom nekoliko velikih industrijalaca i bankara, uglavnom pripadali srednjim i sitnim sopstvenicima trgovačkih, privatnih radnji i bili su u novoj Jugoslaviji smatrani "gradjanskim elementom". Činjenica da su oni već bili opljčakani i pretrpeli poniženja za vreme okupacije, te da su mnogi od njih jedva preživeli u zatvorima i logorima smrti, i da po povratku iz zarobljeništva, najčešče nisu zatekli ništa od svoje imovine, nije im obezbedila drugačiji tertman od ostalih pripadnika gradjanske klase.
Najvažniji posleratni javni dogadjaj koji je bio organizovan od strane Saveza bilo je otkrivnje spomenika jevrejskim žrtvama fašizma, u periodu 28. avgusta - 11. septembra 1952. godine u pet gradova Jugoslavije: Zagrebu, Djakovu, Novom Sadu, Beogradu i Sarajevu. Pored Jevreja, visoko rangiranih predstavnika jugoslo-venskih civilnih vlasti i Jugoslovenske armije, ovim dogadjajima su prisustvovali i predstavnici Izraelskog poslanstva u Beogradu.
Ove javne manifestacije su ojačale veze izmedju jevrejske manjine i jugoslovenskih vlasti: borili su se za zajedničke ciljeve i protiv zajedničkog neprijatelja. Činjenica da su Jevreji procentualno dali mnogo veći doprinos NOB-u nego druge nacionalne grupe objašnjava zbog čega su brojni njihovi pripadnici zauzimali odgovrne pozicije u posleratnom periodu, što je takodje predstavljalo solidnu osnovu za uspostavljanje partner-skih odnosa jevrejske manjine i narodnih vlasti u Jugoslaviji.
Rukovodstvo jugoslovenske jevrejske zajednice je ovakvom svojom mudrom i promišljenom politikom osiguralo relativno siguran i stabilan položaj za sve svoje pripadnike.
Što se tiče odnosa sa medjunarodnim jevrejskim organizacijama, Jugoslavija je imala drugačiji stav od ostalih komunističkih država. Jugoslovenskim Jevrejima je bilo zabranjivano jedino da ordžavaju kontakte sa Svetskom Cionističkom organizacijom.
U posmatranom periodu, Jugoslavija je u pogledu spoljnopolitičke orijentacije prošla kroz dva bitno različita perioda: period bliske saradnje i savezništva sa SSSR i priod otvorenog sukoba sa svim zemljama istočnog bloka, posle sukoba sa Informbiroom 1948. godine. Sukob sa zemljama socijalističkog lagera je podstakao Jugoslaviju da se okrene prema zapadnim zemljama i uspostavi saradnju sa njima, sa jedne strane, kao i da uvede novine i izvesne tekovine zapadne demo-kratije u unutrašnji život, sa druge strane.
Posle formiranja države Izrael, Jugoslavija je bila jedna od prvih zemalja koje su ovu državu i zvanično priznale. Pre Jugoslavije Izrael su de facto priznale Sjedinjene američke države, a de jure Sovjetski Savez. Ovakav stav jugoslavenske vlade je naišao na negativnu reakciju u arapskim krugovima.
(Iz Pogovora knjige Jevreji u Jugoslaviji 1944-1952. Dr Mladenke Ivanković)
