PINTO, Avram, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987, ISBN 86-21-00090-3
U ŠPANSKOM GRAĐANSKOM RATU (1936—1939)
U Španiji se odlučivala sudbina reakcionarnog fašizma i napredne demokratije Evrope. Fašističke države Njemačka i Italija vrlo izdašno su pomagale oružjem, novcem, političkim i drugim sredstvima fašističku vojsku generala Franka protiv demokratskih snaga u Španiji. Rat u Španiji imao je veliki uticaj na sve napredne ljude i pokrete u svijetu. Demokratski pokreti u Evropi anga- žuju se za slanje boraca i pomoći Španskoj Republici. KPJ u Jugoslaviji bila je na čelu ovoga pokreta i svih akcija protiv internacionalnog fašizma.
U Španiji su se 34 Jevreja iz Jugoslavije, (a od toga 13 iz Bosne i Hercegovine) borili na strani Republike. Bilo je vrlo teško doći do Španije zbog monarhističkoga režima u Jugoslaviji, koji je bio protiv Španske Republike. Najviše je dobrovoljaca iz Jugoslavije došlo u Španiju preko Ćehoslovačke, Francuske, Belgije i Rumunije. Od španskih boraca Jevreja poslije drugog svjetskog rata ostalo je živih svega pet. Trojica danas živi u Jugoslaviji a dvojica u Izraelu. Ostali su poginuli za vrijeme rata u Španiji ili u NOB kada su se vratili u zemlju.
Španski borci — učesnici u NOB
Abinun Albert, Albahari Salamon, Baruh Jakob, Atijas Hajim, Altarac Iso, Baruh Silvio, Baš Ane-Marija, Baš Endre, Baš Janoš, Bergman Alfred, Bihalji Oto, Dojč Mirko, Domani Robert, Dreksler Velimir (Perić Marko), Engel Elijas, Fos Rudin Braina, Hauptman Jozef, Kraus Lea, Lerer Samuel, Majder Vladimir, Papo Me- nahem, Sende-Popović Kornelija, Štajnberger Drago, Vajs Gerhard, Kalmi Alkalaj.
Nosioci spomenice su:
Abinun Albert, Bihalji Oto, Perić Marko, Hauptman Jozef, Lerer Samuel.
Narodni heroji
Domani Robert (poginuo 1942. g.), Engel Elijas (poginuo 1944. g.), Štajnberger Drago (poginuo 1942. g.), Lerer Samuel, živi u Beogradu. Nisim Albahari, živi u Sarajevu, Pavle Goranin — Ilija poginuo na Romaniji lcao politički komesar 27. NOU divizije.
Španski borci iz Bosne i Hercegovine
1. Abinun Albert, rođen 27. juna 1913. godine u Sarajevu u kući vrlo siromašnih roditelja. Otac Isak, majka Blanka, rođena Salom. Svršio je srednju poljoprivrednu školu u Valjevu. U Sarajevskom Hašomer Haciru stekao prva znanja iz marksizma. Član KPJ postao 1935. godine. Kao dobrovoljac 27. oktobra 1937. godine odlazi u Španiju. Novac za put i vezu za Pariz dobio je od dr Pavla Gregorića preko Lenke Maestro. Iz Španije dolazi u Alžir, a odatle 1944. godine na ostrvo Vis. Demobilisan 1945. godine. Neko vrijeme radio u Ministarstvu inostranih poslova. Od 1950. godine bio je nastavnik španskog jezika u Novinarsko-diplomatskoj školi. Bavi se prevodilačkim radom. Nosilac je Partizanske spomenice 1941. godine i više ratnih i poslijeratnih odlikovanja.
2. Albahari Salamon, rođen 1915. godine u Sarajevu. Otac León, mati Matilda, rođena Albahari. U Španiju otišao 1. januara 1938. godine. Poslije povlačenja iz Španije bio po logorima u Francuskoj. Preko Njemačke dolazi u Jugoslaviju. Poginuo 1942. godine kao partizan pod imenom Ivan Ivanović.
3. Altarac Iso, rođen u Sarajevu 1910. godine. Izučio je električarski zanat, bio član Hašomer Hacaira. Poginuo u Španiji.
4. Atijas Haim, rođen 1912. godine u Sanskom Mostu, otac Avram, majka Mazalta, rođena Baruh. U Zagrebu je izučio elektromonterski zanat.
U Španiju došao 19. maja 1938. godine. Učestvovao u borbama u sektoru Ebra. Za vrijeme drugog svjetskog rata radio je u Njemačkoj. Živi u Jerusalimu. Radi kao stručnjak za električne kablove PTT.
5. Baruh Jakob, rođen 29. juna 1914. godine u Sarajevu. Otac Salamon, majka Olga, rođena Domek. Bio novinar. U Španiju je stigao 29. juna 1937. g. Bio je u protutenkovskoj bateriji Internacionalne brigade. Učestvovao u borbama na Bruneti, Saragosi, Estramaduri i Aragonu. U KPJ je ušao u Španiji 1. januara 1938. godine. Poslije rata prelazi u Francusku, preko Njemačke dolazi u okupiranu Jugoslaviju. Poginuo je u borbi sa ustašama krajem 1941. godine.
6. Baruh Silvio, student, rođen 1910. godine u Sarajevu. U Španiji poginuo na Aragonskom frontu 14. jula 1938. godine.
7. Bergman Alfred, rođen u Visokom 28. novembra 1901. godine. Otac Jozeff, majka Ernestina, rođena Gelber. Otac željezničar. Do prvog svjetskog rata bio član Socijaldemokratske partije, a poslije rata Komunističke. Pod očevim uticajem uključio se u radnički pokret. Svršio je srednju školu i opšte odjeljenje Visoke škole za svjetsku trgovinu u Beču. U Moskvi je bio u Lenjinskoj školi 1935—1936. g., član KPJ postao aprila 1919. godine u Mostaru. U Španiju dolazi 18. februara 1937. g. Preko Marselja vraća se u Split. Tu je uhapšen 1940. godine i predat zagrebačkoj policiji. Strijeljan je u prvoj grupi „Komunista i Jevreja” 9. jula 1941. g. U toj grupi strijeljani su također dr Božidar Adžija, prof. Ognjen Priča, advokat dr Ivo Kun, ing. prof. Zvonimir Rihtman, Viktor Rozenvajg, Sigismund Kraus, Otokar Keršovani.
8. Engel Elijas, rođen 19. jula 1912. godine u Jajcu, otac trgovac. Pohađao 3 godine Elektrotehnički fakultet u Pragu, gdje je među komunistima KP čehoslovačke i jugoslovenskim studentima bio vrlo aktivan. Potpisnik javnih letaka i organizator studentskih akcija u Pragu protiv reakcionarnog terora u Jugoslaviji. Ćlan KPJ od 1934. godine
U Španiju došao 1. februara 1937. godine. Učestvovao u borbama: Harama, Saragosa, Temel i Levante. Iz Španije ide na jug Francuske. Ilegalno se prebacio u Jugoslaviju 1941. godine. U Zagrebu radio u ilegalnoj štampariji CK KPJ. Poslije toga prebačen u partizane. U partizanima bio pod imenom Ilija Andžić najprije komandant bataljona, kasnije načelnik odjeljenja Glavnog štaba NOV Hrvatske. Poginuo 29. maja 1944. godine u Gornjem Miku- laušu u Moslovini. Imao je čin pukovnika. Za narodnog heroja proglašen 24. jula 1953. godine.
9. Kahmi Kalmija Samuel, rođen 18. novembra 1911. godine u Bosanskom Brodu. Otac Jahiel, majka Simha. Studirao na Šumarskom fakultetu. U Španiju je došao 17. februara 1937. godine. Učestvovao u borbama na Hueski, Saragosi, Centru, Estramaduri i Aragonu.
10. Lerer Samuel (Vojo Todorović — Lerer), rođen 12. marta 1914. godine u Mostaru. Otac Zaharije došao je iz Lavova. Roditelji su bili radnici i vrlo siromašni. Osnovnu i srednju školu završio je u Sarajevu. U Zagrebu je studirao veterinu, a kasnije poljoprivredu. Od 1934. godine član KPJ. Bio u zatvorima: Sarajeva, Subotice, Beograda. U Španiju došao 12. decembra 1937. godine. Učestvovao u borbama kod Aragona kao mitraljezac u mitraljeskoj četi bataljona „Đuro Đaković”. Bio u logorima u Francuskoj. Poslije se preko Njemačke prebacio u Jugoslaviju, krajem jula 1941. godine.
Iz Zagreba je upućen u Bosansku krajinu. Ubrzo postaje komandant partizanskog bataljona „Gavrilo Princip” na sektoru Bosansko Grahovo. Kasnije komandant Glamočkog partizanskog bataljona. Isticao se kao vrlo hrabar borac i sposoban komandant. U istoriji narodnooslobodilačke borbe ostaće zapisan njegov napad na neprijateljski aerodrom Raj lovac, kod Sarajeva, avgusta 1943. godine, gdje je oštetio 34 aviona. Nijemci su pokušali da dovuku pojačanje oklopnim vozom, ali je i voz uništen.
Danas je general-pukovnik JNA. Za narodnog heroja proglašen 20. decembra 1951. godine.
11. Lea Kraus, rođena je 1914. godine u Gradačcu. Lea je studirala u Zagrebu školu za više medicinske sestre. Uhapšena je u Zagrebu zbog komunističke aktivnosti 1935. godine i osuđena na godinu dana robije. U NOB učestvovali su 4 člana njene porodice, od kojih je dvoje izgubilo život. Poslije Španije ona je do kraja drugog svjetskog rata živjela u Francuskoj. Sada živi u Zagrebu.
12. Papo Menahem, rođen 5. aprila 1915. godine u Sarajevu. Otac Moša imao je četkarsku radnju u Splitu. Talijani hapse čitavu porodicu 1941. godine zato što je Manahem bio u Španiji. Otac je bio odveden u zatvor „Capo d’Istra”. Umro je u domu staraca u Zarebu 1957. godine. Menahem je radio u Splitu kao brijač. Krenuo je brodom „Vis” 1936. godine u Španiju. Kao teški ranjenik vraćen je u Pariz radi liječenja. Početkom 1940. godine dolazi u Split. Talijani ga hapse 1942. g. i zatvaraju u zatvor „Sv. Roko”. Poginuo je u borbi sa Nijemcima kod Mosora.
13. Vajs Gerhard, rođen 1914. g. u Bihaću. Srednju školu završio u Beogradu, a poslije studirao politehniku u Pragu. Otac mu je bio službenik. U Španiju je stigao 1936. godine. Učestvovao u borbama na Haramskom frontu. U Španiji je živio pod imenom Stevan Petrović. U Beograd se vratio 1939. godine. Poginuo je u aprilu 1941. godine prilikom bombardovanja Beograda.