Jevreji Na Kosovu I Metohiji Izmedu Dva Svetska Rata

JEVREJI NA KOSOVU IZMEĐU DVA SVETSKA RATA
Vekovno ropstvo pod Turcima ostavilo je teške ekonomske i društvene posledice. Na Kosovu su dominirali zaostali feudalni odnosi. Posle 1918. godine stanje se nije mnogo popravIlo. Polufeudalnu odnosi i naturalni oblik proizvodnje, vrlo sporo su potiskivani robno-novčanom privredom. Tridesetih godina, ukidanjem feudalnih odnosa, na Kosovu počinje nešto veće interesovanaje za brži privredni i opšti razvoj. Prelaz sa feudalne na kapitalističku privredu, neminovno je rađao i prve novčane ustanove. Tako 1921. godine se osniva Trgovačka banka "Ibar" u Kosovskoj Mitrovici i Metohijska banka u Peći.
Na brže privredne tokove utiču energetika i proizvodnja uglja, kao i dalji razvoj rudarstva i građevinarstva. Zanatska radinost imala je svoju tradiciju i predstavljala je zančajnu privrednu granu u gradski centrima. Neposredno po završetku prvog svetskog rata radionice se obnavljaju i zanatska proizvodnja se poboljšava. U ovakvim uslovima, vični Jevreji imaju najviše uspeha, zahvaljujući tradiciji bavljenja zanatima.
Pošto su Turci otišli, za zanatlijama se u to vreme počela osećati velika potreba. Jevrejskih zanatskih radnji bilo je najviše u Prištini, a potom u Kosovskoj Mitrovici. Na Kosovu se u to vreme razvijala i unutrašnja trgovina. Ali, samo u gradskim centrima. Seljaci su prodavali u gradu svoje proizvode, a u gradskim radnjama su se snabdevali zanatskim proizvodima, u koje je postepeno prodirala i industrijska roba. Tako,da je u tom razdoblju u Prištini bilo 70 jevrejskih, što zanatskih, što trgovačkih radnji, a u Kosovskoj Mitrovici preko 40.
Trgovina van Kosova, bila je orijentisana prema Skoplju i Solunu, zahvaljujući željeznici, a od 1931. godine, kada je izgrađena ibarska pruga, i prema Beogradu.
Privredna akivnost Jevreja na Kosovu između dva rata bila je vrlo intenzivna. Pošto su, posle 1918. godine stekli sva građanska prava, to im je omogućilo da aktivno učestvuju u svim privrednim tokovima Kosova, a posebno zanatskim i trgovačkim delatnostima, čime se većina Jevreja bavila. U proteklih 300 godina, od kada su se prvi Jevreji doselili u Prištinu, po prvi put su dobili potpunu slobodu života i rada. Svojim predanim i neumornim radom vrlo brzo su materijalno ojačali, čime su obezbedili materijalnu egzistenciju svojih porodica, stekli socijalnu sigurnost i osnovu, za dalji razvitak delatnosti kojima su se bavili.
Njihova stečena imovina bila je tolika, da su se neki s pravom mogli nazvati bogatašima. Ako se uzme imovno stanje pojedinih rodova iz 1935. godine, vide će se da se vrednost njihovog kapitala kretala od 300.000 do 6.000.000 dinara. Za ono vreme to nisu bila mala novčana sredstva. Kapitalom od dva miliona raspolagali su rodovi Ašer i Ašerović, a tri miliona dinara Baruhović, rod Navon je imao pet miliona dnara, a rod Davidović čak šest miliona dinara. Od 300.000 do dva miliona dinara imalo je nekoliko rodova, kako u Prištini, tako i u Kosovskoj Mitrovici.
Kakav je bio materijalni položaj Jevreja mogu da potvrde neki kupoprodajni ugovori iz razdoblja između dva rata. Tako postoji jedan ugovor iz 1922. godine koji je registrovan kod Okružnog suda za srez gračanički u Prištini. Naime, tim kupoprodajnim ugovorom od 27. jula 1922. godine, potvrđuje se da je Samuil Jusefa Rubenović, terzija iz Prištine, kupio plac sa kućom u Prištini blizu pošte, a koji se graničio sa severa imanjem Solomona Sota, trgovca, a istočno Avrama Rahamina, takođe trgovca iz Prištine. Ovo imanje je Samuil Rubenović platio 150 napoleondora u kovanom zlatu. Imanje je kupio od Salije Hamida.
Iz ovog sudskog predmeta se vidi da su dva suseda Jevreji, a kupac je takođe Jevrejin, a da su dvojica trgovci. Pored kupovne moći iz ugovora se vidi da su se ovi bavili trgovinom, kao i to da se plac graniči sa placevima Jevreja, što potvrđuje težnju, da budu grupisani jedni pored drugih, jer na to ih je nagonila vekovna patnja.
Jevreji u Prištini i Kosovskoj Mitrovici bavili su se i mnogim zanatima kao što su opančarski, terzijski, limarski, jorgandžijski, krojački i dr. Bilo je i nekoliko apotekara, od kojih je jedan radio u Lipljanu, koga su meštani i seljaci iz okolnih sela zvali Binja.
Pod brojem 1287 od 13. septembra 1922. godine postoji dokumenat Opštinskog suda u Prištini, kojim se daje odobrenje Avramu Josefoviću, da može obavljati obućarsku delatnost. U tom dokumentru se naglašava, da je imenovani punoletan i da uživa sva građanska prava, da je građanin varoši i podanik Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, da je dobrog vladanja i da je po zanimanju obućar, te da ovaj zanat radi od 1912. godine u ovom gradu.
Trgovačke veze među Jevrejima, bile su čvrste i obostrano korisne, ma gde se koja strana nalazila. No, nekada je i među njima dolazilo do neželjenih slučajeva. Takav se slučaj dogodio između Isaka Adižesa, trgovca iz Prištine, koga su zbog duga tužila braća Najman iz Bograda. Oni, kao dokaz svog potraživanja podnose prištinskom sudu izvršnu presudu Trgovačke komore u Beogradu pod brojem 1771 od 26. juna 1932. godine, kojim od pomenutog Adižesa traže naplatu duga u iznosu od 2.392 dinara.
Pored braće Najman iz Beograda, Isaka Adižesa, inače prištinskog trgovca, teretilo je i Udruženje za zaštitu poverilaca iz Novog Sada i Beograda zbog duga od 461,21 dinar firmi braće Dragan iz Velikog Bečkereka. Rešenjem provstepenog suda broj 9561 od 16. maja 1933. godine firma Adižes S. Isaka, stavljena je pod stečaj, jer ga je zbog duga tužila firma Marković i Lazić iz Beograda.
To se vidi iz dokumenta: punomoćjakoje je potpisao Vladimir Božić, zavedenog pod brojem 31110 od 15. novembra 1929. godine, a koji se odnosi na dr. Hristifora Petrovića, adovokata iz Boegrada, da ovaj može da zastupa kod suda i vlasti mnoge beogradske trgovce, među kojima je bilo dosta Jevreja, a zatim da je ovaj advokat 20. marta 1933. godine podneo prijavu Okružnom sudu u Prištini protiv Isaka S. Adižesa, trgovca iz Prištine, zbog 2000 dinara, koje je ovaj dugovao firmi Janković M. Lazić, braće Todorović Lazić i kompanije.
Menahem B. Jakov i brat mu Hajim, trgovci iz Prištine su se za vreme turske vladavine bavili trgovinom na Kosovu i Metohiji. Oni su svojim trgovačkim poslovima, pored 1913, 1914, i 1915. godine bavili i narednih godina. Na to ukazuju dokumenta kojim Kosovska kreditna banka u Prištini, sa važnošću do 10. decembra 1923. godine, pod brojem 505 daje obračun o eskontu na dinara 2634,90 Menahemu B. Jakovu. On je takođe decembra 1923. godine potpisao priznanicu na primljenu robu u vrednosti od 1.000 dinara firmi Mušona B. Ašera, ovdašnjeg trgovca. Aprila meseca iste godine vodio se sudski spor, jer je Elmaza Šabani tužila Menahema B. Jakova zbog duga od 30.000 dinara.
Ašer Dvidović, trgovac iz Prištine dobija od suda rešenje broj 7907 od 29. aprila 1927. godine da nije došlo do nikakvih promena kod imovinske nepokretnosti, kao ni u manufakturnoj delatnosti. Isti Ašer Davidović 1927. godine dobija od suda u Prištini uverenje pod brojem 19896/a-762 da skolacija do danas nije promenjena ni poništena od strane tog suda.
Mandil S. Avram, sa svojim sinovima Nisimom, Isakom i Johanom bio je veliki izvoznik žita s Kosova i Metohije za Solun. Nad njegovom imovinom sud je otvorio stečajni postupak. Pa iz tih razloga Prvostepeni sud u Prištini 14. februara 1932. godine obaveštava železničku stanicu, da sve pošiljke koje idu pod imenom Mandil Avrama, na osnovu Zakona o stečaju, šalju upravitelju stečajne mase, advokatu iz Prištine Bogdanu Popoviću.
Iz spisa Opštins.kog suda u Prištini od 29. septembra 1920. godine vidi se da je overen ugovor o ortakluku u trgovačkoj radnji između Mušona J. Koena, koji ulaže kapital od 15.000 dinara i Koste Maksimovića, koji ulaže prostorije na korišćenje i robu u odgovarajućoj vrednosti. Prilikom potpisivanja ugovora o ortakluku kao svedok se pojavljuje Avram Mandil, trgovac iz Prištine. Isti ovaj sud pod brojem 144 od osmog avgusta 1933. godine obaveštavao je Samuilovića Inta Avrama, iz ulice Miloša Obilića 27, da ukoliko želi da izvrši ubaštinjenje, trebalo bi da dođe u ovaj sud, i zapisnički da svoju izjavu.
Među Jevrejima na Kosovu i Metohiji vladao je nepisani zakon, da jedan drugog pomažu i to su oni činili. A ukoliko bi se neko ogrešio dva puta, treći put mu se nije pomagalo. Takav bi bio prinuđen da 'sa svojom porodicom napusti mesto boravka i ode u drugi grad. To je bila neka vrsta kolektivne kazne za one koji se ogreše o moralne i poslovne norme.
A ovo je bila najteža kazna koju je mogao doživeti jedan Jevrejin. No, kada su u pitanju stečajni postupci jevrejskog trgovca, svi su sem malih izuzetaka, bili uslovljeni slabom prodajom, ili merama koje je preduzimala vlast, zabranjujući Jevrejima da se bave trgovinom žita i proizvoda.
"Teškoće u životu i radu Jevreja na Kosovu i Metohiji proisticasle su. pre svega iz opterećene i dekadentne prošlosti, koja je imala velikog uticaja u područjima današnje SR Makedonije i SAP Kosova, a koja je ostavila vrlo loše tragove, ne samo na kulturnom, već i na opštedruštvenom i privrednom polju. Iz tih razloga je morala postojati uočljiva razlika izmedu Jevreja koji su tu živeli i njihovih sunarodnika u drugim krajevima Kraljevine SHS. Ovi Jevreji su po svom mentalitetu i opštem gledanju na jevrejstvo i svet, predstavljali zasebnu grupaciju unutar jugoslovenske jevrejske zajednice. To svakako povlači za sobom i potrebu, da se sa našom braćom na Jugu drugačije i postupa … da je usklađen sa tamošnjim prilikama i okolnostima. Sva mesta upravo pate pod teretom životnog stava, koji bi se mogao označiti rečju " bal-aftaha" ili "javašluk” neosporno je da je to stanje u skladu s opštom situacijom u tim mestima, pa se našoj zajednici nameće dužnost da povede naročitog računa o tom svom delu na Jugu. Svest o solidarnosti i o potrebi vršenja dužnosti prema zajednici, na vrlo su niskom stepenu. Opštine u Prištini i Kosovskoj Mitrovici imaju uslova da ekonomski budu snažnije i da intenziviraju svoj rad u svakome pravcu." 32.
Ovi Jevreji nisu mogli, u razdoblju od dve decenije po završetku prvog svetskog rata, da se oslobode načina života i gledanja na sve probleme, s obzirom na nekoliko vekova koje su proživeli pod turskom vladavinom. Ali, Jevreji su ipak bili mnogo nepredniji od ostalih naroda, naročito u krajevima gde su živeli kraj Turaka i Arnauta.
Postoji nekoliko dokumenata koji govore kakvo je bilo stanje u jevrejskim veroispovednim opštinama na Kosovu i Metohiji u 1937. godini.
Krajem prošlog veka, kada je predsednik jevrejske verske opštine bio Rahamin Ruben, a sveštenik Sabat Kahmi, u Prištini je izgrađena sinagoga. Ona se nalazila na mestu gde se danas nalazi nova zgrada pošte. Zna se da je 1930. godine rabin u prištini bio Zaharije Levi. To se vidi iz jednog njegovog zahteva koji je uputio Savezu jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije, tražeći povećanje svešteničke pomoći. Njegov zahtev je na sednici Izvršnog odbora SJVOJ, održanoj 30. aprila 1930. godine, odbijen, budući da me je to već učinjeno. Naime, pomoć mu je ranije dodeljena u iznosu od 6650 dinara.
Do drugog svetskog rata Jevreji su se na Kosovu i Metohiji uglavnom služili jezikom "ladino". U 1937. godini u Prištini je bilo 57 jevrejskih porodica, sa 383 člana domaćinstva. Sveštenik im je bio vrlo star, imao je 72 godine. Sveštenici su bili sve sami starci, koji su počeli da služe još za vreme Turaka. A ako su rabini bili mladi, imali su uglavnom spremu i kvalifikacije koje su mogle da zadovolje potrebe od pre nekoliko decenija. Prištinska jevrejska opština je tada imala pet svojih službenika, od kojih je jedan bio sveštenik, dva šohetina, jedan sekretar i jedan šamasa. Interesantno je istaći da je u ovom razdoblju sekretar jevrejske opštine bio nejevrejin Milorad Marković. O radu ovog sekretara svi su se izražavli pohvalno.
Ministarstvo pravde'je rešenjem od 13. jula 1936. godine zabranilo vršenje verskih funkcija stranim državljanima sa važnošću od prvog maja 1937. godine.
Zbog starosti svog sveštenika, Jeveji su u Prištini 1937. godine pokušali da za sveštenika dovedu Nisima Montilju, koji je tada službovao u Doboju. On je, međutim, ostao u lošoj uspomeni vernika u svim mestima, u kojima je do tada službovao. Ipak, primili su ga. A on je njihovu opštinu pokrao kao što je učinio i u drugima. Dok je službovao u Kosovskoj Mitrovici, na primer, "ukaljao je svoje prste" za tadašnjih 1400. dinara.
Kada je ova opština trebalo da primi za svog službenika Rafaela Talvija, izjasnili su se da je pošten i dobar, ali da ne može biti veroučitelj, pošto za to nema dovoljno sposobnosti. "Savezov plan o reorganizaciji sešteničke i veroučiteljske službe na bazi Svešteničkog pavilnika koji je usvojio Izvršni odbor na svojoj sednici od 25. februara 1937. godine, opštinske uprave, kako u Prištni, tako i u Kosovskoj Mitrovici, prihvatile su sa zahvalnošću”.
Izvršni odbor Saveza doneo je 23. novembra 1936. godine Pravilnik o postavljenju kvalifikovanih sveštenika u ekonomsko slabo razvijenim opštinama u Južnoj Srbiji, u čijem su sastavu bile jevrejske verske opštine iz Prištine i Kosovske Mitrovice. Činjenica je da su veće jevrejske opštine van Kosova malo posvećivale pažnje svojim sunarodnicima na Kosovu, a Savez JVOJ mnogo je više mogao, posvetiti pažnje ovom življu. Iz tih razloga je Izvršni odbor na svojoj 19. sednici, održanoj 23. avgusta 1937. godine, doneo odluku o postavljenju sveštenika i to u Kosovskoj Mitrovici Cadika Danona, sadašnjeg vrhovnog rabina, a u Prištini Meira Kasorlu. Jevrejska opština u Kosovskoj Mitrovici je, tada, bila najmanja na jugu Srbije. Imala je svoju sinagogu koja se nalazila u iznajmljenoj zgradi od 1912. god. A 1937. godine u Kosovskoj Mitrovici je živela 21 jevrejska porodica sa 92 člana. Tada nisu imali svog sveštenika pa je tu dužnost obavljao Josef J. Ruben, inače član opštinske uprave.
"Leon Kahmi, član Glavnog odbora SJVOJ, 21. aprila 1936. godine podnosi opširan izveštaj o obilasku jevrejskih opština u Prištini i Kosovskoj Mitrovici u kome kaže da su njihovi sunarodnici izjavili da se nose mišlju - pošto su svi njihovi dosadašnji apeli ostali bez uspeha - da pošalju za Beograd svoje delegacije, da bi se sa Savezom dogovorili o nekim pitanjima." 33
Na 21. sednici Izvršnog odbora od 4. i 8. novembra 1937. godine odlučeno je, pošto je jedan sveštenik odustao od učešća na konkursu, da se rabin iz Kosovske Mitrovice Gadik Danon premesti u Prištinu, s tim što će u Kosovskoj Mitrovici nedeljno imati po dva časa, dok se iz vojske, za šest meseci, ne vrati Nisim Rusa. Inače ranije su tu bili sveštenici Samuel Kabiljo, koji je prešao u Smederevo, zatim Montiljo Nisim, koji se vratio u Doboj i Rafael Talvi, koji je i dalje ostao li Rogatici. Obe ove opštine imale su potreba za kvalifikovanim svešteničkim kadrom, koje su obično privlačile razvijenije opštine. Meiru Kasorlu, učitelju herbejskog jezika iz Bitolja odobreno je 300 dinara mesečno za juli i avgust 1936. godine, plus plate, da u Prištini i Kosovskj Mitrovici radi na pobojšanju verske nastave.
Tako Nisim Ruso, rabin u Prištini 1939. godine iznosi poteškoće u svom radu SVJOJ.
"Jevrejska opština iz Mitrovice svojom predstavkom br. 7 od 9. februara 1939. godine traži od Saveza da odobri angažovanje Josefa Bitrana za sveštenika-učitelja pod uslovima svešteničkog pravilnika. Bitran, istina nije apsolvent teološkog zavoda u Sarajevu, ali prema aktu Vrhovnog rabinata br. 289. od 10. maja 1939. godine ima sve sposobnosti za obavljanje funkcije veroučitelja, šahtera za živinu i sveštenika. 34
Ova molba im je uslišena, pa je na ime toga Opština dobila kao pomoć za plaćanje sveštenika 800 dinara mesečno. Na istoj ovoj sednici pod tačkom sedam, odlučeno je da Savez od svojih pitomaca u Sarajevu naredne školske godine namesti šest sveštenika za veronaučnu nastavu.” 35.
Jevrejska opština iz Prištine, aktom br. 86 od 5. novembra 1939. godine izveštava Savez" da se na konkurs za popunjenje svešteničkog mesta prijavio samo g. Josif Levi iz Višegrada, apsolvent Jevrejskog srednjeg teološkog zavoda u Sarajevu.” 36. Oni su zahtevali da se Levi postavi za sveštenika. Savez je njihov zahtev prihvatio i odobrio im mesečnu pomoć u iznosu od 900 dinara.
Kao i ranijh godina tako i 1940. godine vođena je akcija za doprinos Socijalnom fondu pri Savezu jevrejskih verskih opština Jugoslavije, koja na Kosovu nije vođena, već su oni samoinicijativno to činili. Tako Jevreji Kosova daju dobrovoljno svoje priloge i to Kosovska Mitrovica 3.490 dinara, plus 392 dinara, kao i plus 10 procenata prinosa za Kongres. Jevrejska opština u Prištini je dala i uplatila 16.328 dinara kao i plus 2.000 dinara. Intereantno je itaći da su ove opštine imale malo doprinosnika u 1939. godini. " Tako Kosovska Mitrovica je imala svega 20 doprinosnika, a Priština svega 33. Ovom prilikom se ističe daje Jevrejska opština u Kosovskoj Mitrovici za poslednjih deset godina pogrešno zaduživana i to po broju članova, a ne po broju poreskih glava.” 37
Na Mirovnoj konferenciji 1919. godine u Versaju zagarantovana je ravnoprvnost svih nacionalnih manjina, a time i Jevreja u Jugoslaviji, prema kojima je korektno postupano pogotovu prema ispovedanju vere. Jedan od tih dokaza je, što se te godine u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca osniva Savez jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije. Ovim Savezom su odmah bile obuhvaćene i opštine s Kosova i Metohije, i to jevrejske verske opštine u Prištini i Kosovskoj Mitrovici, dok u ostalim mestima Kosova i Metohije nije ni bilo jevrejskih opština. Obe ove opštine uspele su da se vrlo brzo organizuju, osposobe i otpočnu aktivnosti sa svojim člano vima. Iako s velikim naporima, one uspevaju da organizuju raznovrsnu aktivnost preko svojih humanitarnih, sportskih i kulturno-prosvetnih organizacija. U ovim aktivnostima su se naročito isticali mladi sa svojim naprednim idejama.
Po Talmudu, svi Jevreji su morali biti članovi jevrejske opštine. Jer, opština je svojim žiteljima obezbeđivala normalne verske obrede u sinagogi, potom je vodila opštu evidenciju svojih članova, vodila matične knjige rođenih, venčanih, umrlih i zastupala njihove interese pred organima vlasti, a znala je za propuste nekog od svojih članova da bude mnogo strožija no sama vlast. Jevrejske opštine su bile naročito rigorozne kada je bio u pitanju poslovni moral.
Pri opštinama su postojale i institucije, čiji je zadatak bio da pružaju pomoć svojim članovima. Thko je Hevra Kadiša brinula za sahrane umrlih, bez obzira na njihovo imovno stanje. Za plaćanje lekarskih pregleda i lekova starijim osobama i za siromašne, brinuo se odbor Ozer Dalim. Za obezbeđenje odeće i obuće siromašnim, brinu o se Matanot Leevjonim. Qpštine su imale i svoje fondove u koje su uplaćivale na ime pomoći socijalno ugroženim, devojkama udavačama, prilikom udaje, za školovanje siromašnih učenika, za admnistraciju opštine kao i fond za održavanje sinagoge.
Da bi se što više objedinile skupine Sefarda i Aškenaza stvarana su omladinska i ostala društva, koja su omogućavala da se kroz zajedničke izlete, susrete i druženja mladi bliže upoznaju i više sarađuju, što im je olakšavalo izvođenje mnogih akcija. Jedan vid takvih susreta organizovan je u Skoplju pod nazivom Makabi. Zatim, organizovani su jedinstveni jugoslovenski susreti jevrejske omladine pod nazivom Drugi Ken, kao i Mocheva na Bohinjskoj bistrici. Logorovanja i sličnih susreta bilo je na Kranjskoj gori, u Omišu, Sarajevu, Beogradu i drugim mestima na kojima su učestvovali i mladi sa Kosova i Metohije. Valja istaći da je na ovim manifestacijama učestvovala omladina oba pola. 38
Da je u to vreme bilo vellkog razumevanja prema Jevrejima u Jugoslaviji, govori činjenica qa je Kralj 30. januara 1924. godine odobrio rad Rabinskog kongresa i da je peticiju SJVOJ, koja se odnosila na jevrejska verska pitanja, kabinet vlade uputio Narodnoj skupštini.
I Jevreji s Kosova i Metohije uplaćivali su sredstva u fondove za 15. Cinostički kongres, za Fond Keren Kejemet i za Fond halučkih naselja. Jedan od aktivnijih u Fondu Keren Kejemet u Prištini bio je Josif Kutjela Bahar. Sredstva koja su odvajana za kupovinu naseobina, izričito su bila namenjana Jevrejima iz Jugoslavije. Karakteristično je, da se posebno kupovalo za Sefarde, a posebno za Aškenaze. Svakako da ovakvo postavljene podele nisu baš bile potrebne, obzirom da su svi Jevreji težili jednom istom cilju. Kakav je u Jugoslaviji bio odnos prema Jevrejima tridesetih godina može se videti iz intervjua ministra unutrašnjih poslova dr. V. Marinkovića koji je dao generalnom sekretaru Jevrejske telegrafske agencije Landau Jakovu 1. oktobra 1929. godine. Ministar je tom prilikom rekao: "Naša zemlja ne pati od otrova antisemitizma. Naprotiv, mi cenimo i volimo Jevreje… najbolji primer tog uzajamnog poverenja nalazimo u počecima naše države, jer su se Jevreji opredelili za Srbe, a ne Turke koji su bili vladajuća nacija. Jevreji su s nama u ratu delili sve nedaće i patnje i jevrejski vojnici su ispunjavali svoje dužnosti, isto tako verno i hrabro kao i ostali. Jevrejska vera u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca je autonomna i u svakom pogledu ravnopravna sa ostalim religijama. Oni su jedan vanredno vredan i dragocen nacionalni elemenat." 39
" Jevrejima je najbolje u sredini slobodoumnog srpskog naroda”, rekao je nadrabin Hofman, a industrijalac iz Velkog Bečkereka Jovan Ekštajn, pozvao je sve Jevreje da se na narednom popisu stanovništva deklarišu ono što i jesu." 40.
Da bi se u potpunosti shvatilo sve ono što se događalo tokom Drugog svetskog rata sa Jevrejima u Jugoslaviji, a posebno na Kosovu i Metohiji, što i jeste predmet ove knjige, moramo se osvrnuti na bujanje antisemitizma u Nemačkoj, kada je emancipacija Jevreja bila okončana stvaranjem Vajmarske republike. Međutim, do kulminacije je došlo posle osvajanja vlasti Adolfa Hitlera, koji je u svojoj knjizi "Majn Kamf" propovedao nemački revanšizam, te rasističku teoriju o "arijevskoj rasi" predodređenoj da vlada svetom.
Hitler je proglasio Jevreje izvorom svih zala, pa je počeo da ih progoni, muči i uništava. Čak je pod udar stavio i Jevreje koji su se odrekli svoje religije i vremenom asimilirali u nemačko društvo. Tako je antisemitizam, koji je u Nemačkoj masovno počeo u 19. veku, stigao do kulminacije dolaskom na vlast nacista. Ova politika prelazi granice Trećeg Rajha kada je 1938. godine anektirala Austrija. U Beču je tada živela velika jevrejska zajednica, koju su nacisti podvrgli pljački, ponižavanju, hapšenjima, nasilHma svih vrsta i ubistvima. To se nastavilo i godinu dana kasnije kada su trupe Trećeg Rajha umarširale u Čehoslovačku. Do istrebljenja Jevreja je došlo u Poljskoj, Mađarskoj i Jugoslaviji, i svim ostalim okupiranim zemljama Evrope, a ponajviše u Holandiji. U vremenu od 1939. godine do 1945. Nemci su likvidirali šest miliona Jevreja, jednu trećinu njihovog ukupnog broja u svetu.
U Jugoslaviji je izgubilo živote čak 85 posto svih Jevreja. Na Kosovu i Metohiji je bilo nešto manje žrtava, ako se može tako reći, zahvaljujući prisustvu italijanskih okupatora, koji su bili nešto tolerantniji. Naime, Jevreje su uglavnom progonili u početku albanski kvislinzi s Kosova, a po kapitulaciji Italije Nemci. Tu nisu stradali samo jevrejski starosedeoci, već i brojni Jevreji iz drugih krajeva zemlje, te izbeglice iz evropskih okupiranih zemalja, koji su potražili spas u italijanskoj okupacionoj zoni.
Sprovodeći svoju ideju o takozvanoj „Velikoj Albaniji" albanski kvislinzi progonili su sve nealbansko stanovništvo, pa samim tim i Jevreje. Kao i nacisti u Nemačkoj pribegli su pljački jevrejske imovine i uništavanju ovog naroda. U svemu tome posebno se isticala “21.SS-divizija Skenderbeg” koja je bila zadužena za sprovođenje genocida nad Srbima, Jevrejima i Romima. Ova albanska SS jedinica, koju su Nemci smatrali elitnom 14. maja 1944. godine je, samo u Prištini, pohapsila više od 400 Jevreja, od kojih je više od polovine likvidirano u logoru Bergen Belzen.
Jugoslovenski Jevreji su imali sva prava, što nije bio slučaj u mnogim zemljama sveta. U to doba šest miIiona Jevreja u svetu živelo je razdvojenim nacionalnim životom i bili su u bespravnom stanju.
Kakvo je stanje bilo u nekim evropskim zemljama?
Predsednik Jevrejskog nacionalnog fonda Menahem Usiškin obišao je u novembru 1932. godine Nemačku, Italiju i Jugoslaviju, pa je po povratku u Jerusalim izneo svoje utiske o životu i stanju Jevreja u pomenutim zemljama. O ovom jugoslovensku javnost obavestio je "Jevrejski glas" iz Sarajeva 2. decembra 1932. godine.
Usiškinov utisak je bio: "Položaj Jevreja u Nemačkoj, u duhovnom pogledu mnogo je gori nego položaj Jevreja u nekadašnjoj carskoj Rusiji. Bilo šta da se desi u Nemačkoj, makar i da nestane Hitlerov poredak iz političkog života Nemačke, duh nemačkih Jevreja je slomljen. I baš u tome je tragedija.
Ekonomsko stanje nemačkih Jevreja nije bolje, ni lošije nego u drugim zemljama. Ali nije kriza nemačkog jevrejstva u ekonomskim, niti političkim lomovima, već zato što je nemačko jevrejstvo u svojoj sopstvenoj zemlji izolovano. Celokupna nemačka inteligencija ćuti pred nedelima nacionalsocijalista i ne nalazi za shodno da podigne svoj glas…
Italija je drugačija zemlja. Jedan veliki deo italijanskih Jevreja je nacionalno jevrejski nastrojen. Uza sve to, oni su dobre patriote i mnogo vole Italiju. Tamo se razvija jak herajiski pokret.
U sjajnom plitičkom položaju se nalaze Jevreji u Jugoslaviji, i oni su cionisti. Uprkos toga, u toj zemlji asimilacija stalno napreduje, naročito među srbijanskim Jevrejima, koji su po svom tipu, sasvim nešta drugo nego što su hrvatski Jevreji. Broj mještovitih brakova raste." 41. Koliko je ova Usiškinova oeena tačna pokazaće budućnost.
O položaju Jevreja u Jugoslaviji govorilo je tih godina nekoliko poznatih ličnosti. Tako je jugoslavenski otpravnik poslova u Kairu dao izjavu:
”Broj Jevreja u Jugoslaviji je oko 100.000, ali oni nema ju svugde isti uticaj i njihovo se stanje razlikuje u pojedinim pokrajinama. U Jugoslaviji žive stari Jevreji, koji govore jugoslovenskim jezikom i oni su se, može se slobodno reći, dosta asimilirali sa jugoslovenskim narodima. No, sada imamo sasvim drugu situaciju sa Jevrejima iz Poljske i Nemačke. Oni su vrlo konzervativni i čvrsto prvrženi svojoj kulturi. Dolazak Hitlera na vlast duboko je izmenio situaciju. Ova grupa Jevreja je izjavila da oni neće više govoriti nemački, šta više, oni sada vode jaku propagandu protiv germanizma u bivšim austro-ugarskim pokrajinama, a taj pokret je primljen sa istaknutim zadovoljstvom od jugoslovenskog građanstva. Do sada u Jugoslaviji nijedan zakon ne sprečava njihovu aktivnost u tom pravcu. Dolazak Jevreja iz ovih zemalja nije konačan i da vlada ne čini nikakve smetnje za njihov dolazak u Jugoslaviju. Na teritoriji bivše Srbije žive Židovi španjolskog porijekla, koji su se stopili s ostalim pučanstvom. To su dobri građani, koji su učinili neprocenjive usluge svojoj zemlji u borbi protiv germanizma. Stotine njihovih sinova je palo na bojnom polju za vrijeme ratova. Stalan dolazak Jevreja je i iz Nemačke. " 42
Sve dobre odnose Jevreja i jugoslavenskih naroda pomračio je članak " Nova misao u programu Dimitrija Ljotića o jevrejskom pitanju" 43. I ne samo to, već i mnoga novčana kažnjavanja Jevreja trgovaca 44, zatim uredba o merama koje se odnose na Jevreje, trgovce ljudskom hranom. 45
Ovom je doprinela i uredba o numerus klauzusu Jevreja u srednjim i stručnim školama kao i na univerzitetima. Ova uredba je nastupila posle upisa učenika i studenata ]940. godine. Tako se na Beogradski Univerzitet upisalo 118 studenata Jevreja, a kvota je iznosila svega 17 studenata. Znači trebalo je da otpadne 101 student.
Ova Uredba je dozvljavala upis deci onih Jevreja, koji su bili zaslužni za državu. Jedan od dece zaslužnih Jevreja bio je i Nisim Novanović iz Prištine, koji je imao pravo upisa, s obzirom da mu je to otac zaslužio. Ipak, iako se upisao, Nisim iz solidarnosti sa svojom sabraćom i nije nastavio sa studijama. To su učinili po povratku iz partizana 1945. godine.
Sve ove pojave propraćene su i propagandom u listovima iz inostranstva, što je još više pogoršavalo situaciju.
"U Jugoslaviji bi trebalo rešiti jevrejski problem, što ne bi bilo samo u interesu zemlje, nego bi odgovaralo i želji celog naroda. U Srbiji, Jevreji imaju slab uticaj. Ipak, jedna opasna grupa mađarskih Zidova nalazi se u Vojvodini, gde je 70odsto trgovine i industrije u njihovim rukama. Ali, prava tvrđava Jevreja nalazi se u Hrvatskoj, a naročito u Zagrebu, gde je njihov uticaj ogroman: oni drže 80. odsto privrednog, jinansijskog i kulturnog života. Oni ođrždvaju trgovačke veze s celom Evropom." 46
"U Hrvatskoj su Jevreji svemoćni… Celokupna industrija drva i tekstila nalazi se u jevrejskim rukama. Kapitalom raspolažu u Hrvatskoj Jevreji. Najlepše privatne palate i vile pripadaju Jevrejima. Na jugoslovenskim univerzitetima stalno studira jedan odsto Jevreja, dok samo jedan od hiljadu Jugoslovena ima sreću da može studirati. Potpuno su osnovane mere jugoslovenske vlade protiv uticaja Jevreja u trgovini i školstvu”.47
" Došlo je do razmimoilaženja u unutrašnjoj politici između članova kabineta i toliko se zaoštrilo u poslednjih 24 časa, da se u nadležnim krugovima u Beogradu računa na to, da će doći do krize vlade. Zaoštravanje treba pripisati suprotnostima o jevrejskom pitanju." 48.
"U Jugoslaviji se sprema novi zakon o Jevrejima i njihovom isključenju iz pozorišta, filmskih preduzeća, radia, bioskopa, štamparija, izdavačkih preduzeća i novinarstva. 49
Od 1938. godine počinje antijevrejska kampanja u raznim novinama, a prvi list koji je započeo tu kampanju bio je "Balkan", kao i ostali listovi koji su bili provladini. Nije mali broj stranih listova koji su iz "Signala" prenosili sve što je napisano o Jevrejima.
Ovakvim listovima, u širenju antisemitizma pridružili su se zagrebački listovi "Mlada Hrvatska", Petrovgradski nemački list "Ervahe", zatim, "Štirmer" i drugi, kao što su: "Mađar Orsag", "Figetlenšeg", "Nacional Cajtung", "Minherer nojeste nahrihten", "Pester Lojd", "Il popolo Trieste", "Varšauer Cajtung", "Kelniše Cajtung" itd.
Ova kampanja otpočeta 1938. godine, uopšte neće jenjavati, već će naprotiv biti sve jača i jača. a što će se sve tragično završiti po mnoge Jevreje u Jugoslaviji u danima okupacije u drugom svetskom ratu.
Sve do pred drugi svetski rat, Jevreji su u Jugoslaviji bili pravno izjednačeni sa građanima drugih nacionalnosti. Većina bivših jugoslovenskih vlada tolerisala je, a neke su podsticale antisemitizam, koji su širili najreakcionarniji krugovi u mnogim zemljama pa i kod nas. Antisemitizam su širili listovi "Balkan", "Naš put", list folksdojčera, "Svoj svome" iz Sarajeva, "Vreme" i drugi. I tako je antisemitizam, kao izraz državne politike ozakonjen Uredbom vlade Cvetković-Maček, u oktobru 1940. godine. S tim u vezi treba istaći da se način življenja i društvenog ponašanja Jevreja u predratnoj Jugoslaviji, pa samim tim i kosovske jevrejske zajednice, ni po čemu nisu razlikovali od ponašanja i načina života ostalih nacionalnosti.
Ne može se mimoići velika istorijska istina, da su moderni radnički pokret i Komunistička partija Jugoslavije od početka svog postojanja bili načelu borbe protiv svih vid ova nacionane isključivosti i rasizma, pa i antisemitizma. Gro stanovništva ostalih nacionalnosti u Jugoslaviji nije prihvatalo mere antisemitizma i uvek su se tim merama suprotstavljali. Tako je grupa intelektualaca Jugoslavije 1940. godine posebnim pismenim aktom osudila politiku antisemitizma koju je tadašnja vlada vodila.
Vrlo nepovoljan položaj širokih narodnih masa u periodu između dva svetska rata i pojava fašizma i nacizma u Evropi, koji su svoje pristalice imali i na tlu Jugoslavije, uslovili su takvo stanje, da je KPJ morala zbiti svoje redove i pojačati svoj uticaj na mase, a time i na jevrejsko stanovništvo, posebno na radnike, omladinu i intelektualce; Na svest i opšta društvena kretanja uticali su nagli razvoj kapitalizma i sve veća socijalna diferencijacija stanovništva, a koji su imali i svog odražaja u odnose unutar jevrejske zajednice. Dinamiku pospešivanja ovog procesa potpomagala je i okolnost, što su se Jevreji između dva rata bavili zanimanji ma koja su bila vezana za grad, jer su živeli isključivo u gradu u kome se klasno raslojavanje, a na toj osnovi vršila ideološka i politička diferencijacija, koja je dobijala oštre razmere klasne borbe.
Pored uticaja KPJ i građanskih političkih partija na jevrejski živalj, bio je prisutan i uticaj cionističkog pokreta, koji je imajući u vidu stradanja jevrejskog naroda i prisustvo antisemitizm, a naročito pojava nacionalsocijalizrna, težio da svojom idejom o stvaranju nacionalne jevrejske države okupi što više jevrejskih masa u prvom redu mlade. Jevrejski cionizam nije mogao da ima mnogo uspeha u tumačenju trajnih i opštih interesa Jevreja, jer su mnogi svoje ciljeve videli jedino u zajedničkj borbi s ostalim narodima u Jugoslaviji, u čemu je najveću ulogu odigrala jevrejska inteligencija školovana u Beogradu, Zagrebu i nekim stranim univerzitetima gde su negovane napredne ideje.
Koliki i kakav je uticaj bio KPJ na široke mase može se videti i po tome, koliko je bilo učesnika u građanskom španskom ratu 1936-1939. godine. Među njima je bilo i Jevreja, bez obzira da li su se deklarisali kao Srbi, Hrvati, Jevreji i Makedonci. U tom ratu učestvovala su 34 Jevrejina. Tako je li 18. internacionalnoj brigadi u bataljonu "Palafoks" bila jevrejska četa pod imenom „Batvim”.
Ideje Komunističke partije Jugoslavije imale su velikog odjeka među Jevrejima na Kosovu, a što će se potvrditi i njihovim aktivnostima, ne samo u periodu tridesetih godina, nego i u samom toku drugog svetskog rata. Iako se rad sa jevrejskim stanovništvom na Kosovu odvijao pod vrlo otežanim uslovima, uspesi nisu izostali. Tako se 1941. godine na inicijativu KPJ, u četvrtom rejonu u Prištini oganizuje pozadinski odred s ciljem da. se pripremi jevrejska omla.dina za ilegalni rad u uslovima okupacije. Rad oko organizovanja i pripremanja omladine u prvom redu, poveren je Josifu Leviu, rabinu, koji je ti to vreme uživao najveće poverenje, ne samo među Jevrejima, već i među ostalim stanovništvom.
Josif Levi je došao iz Višegrada da bi radio kod svojih Prištinaca. Njegova porodica je odvajkada davala rabine za prištinsku sinagogu. Kao napredan jevrejski intelektualac on je bio svestan težine odgovornosti kao i teškog položaja u kom su se našli njegovi sunarodnici. Poznat u gradu kad pošten, vredan i hrabar čovek, inspirisan naprednim idejama. Pošto se dokazao svojim aktivnostima partijska ćelija ga je pozvala na svoj sastanak i uključila u rad. Tom prilikom mu je postavljen zadatak da vrlo hitno pripremi jevrejsku omladinu i da je usmeri na liniju KPJ, a da simpatizere KPJ organizuje u takozvanu "Crvenu pomoć".
Ovaj rad je vrlo brzo pokazao dobre rezultate. Povećao se medu Jevrejima broj članova KPJ, SKOJ-a i simpatizera partije. Članovi SKOJ-a u Prištini bili su:
Adižes Josif,
Adižes Luča,
Adižes Rašela,
AronovićSalomon,
Ašerović Bukica,
Davidović David,
Davidović Ventura,
Gidić Baruh,
Gidić Gedalija,
Haimović Rifka,
Hajim Solomon,
Isak Marko (poginuo 1943. godine u odredu boreći se protiv vulnetara),
Mandilj Isak,
Koen Regina,
Koen Solče,
Koen Zlata,
Konforti Josif,
Lazar Matilda,
Mandilj Johan,
Mandilj Nisim,
Mandilović Benko,
Ruben Jakov,
Ruben Milica,
zatim iz Lipljana
a iz Kosovske Mitrovice
Ruben Jafica i
Ruben Mošo.
Hajim Solomon je ilegalno sarađivao sa organizacijom iz Lipljana i Suvog Dola. Može se pretpostaviti da je iz Kosovske Mitrovice bilo više organizovanih, ali zbog mnogih provala, kao i činjenice da je još odmah početkom rata stradalo mnogo Jevreja iz Mitrovice ne može se utvrditi tačan broj njihovog učešća. Iz Prizrena je bila uključena u NOP porodica Tajtelbaum. Dok u ostalim mestima nije bilo Jevreja.
Većina Jevreja, oni koji nisu bili organizovani bili su simpatizeri KPJ i NOP, pa su novčanom i drugim vidovima pomoći pomagali pokret:
' Među simpatizerima su se najviše isticali
Levi Manojlo.
Ašerović Albert,
Koen Haim,
Bahar Nisim,
Ašerović Isak,
Bahar Bukica,
Haimović Jakov,
Josifović Josif,
Lazarević Solomon,
Konforti Salomon,
Koen Vital,
Lazarević Mordehaj,
Levi Elijasu,
Navon Mojis,
Mandilj Samuel,
Mandilj Avram,
Ruben Avram, obe jevrejske poropice iz Lipljana i jedna iz Prizrena. ..
Interesantno je da su Jevrejke na Kosovu i Metohiji imale vidno učešće u pomaganju NOP u teškim ratnim danima. Njihov doprinos u tome nije bio beznačajan. One su bile obrazovanije od dugih žena u sredini u kojoj su živele. Pogotovu u Titovoj Mitrovici, gde su se napredne ideje brže širile, zahvaljujući radničkoj klasi Trepče.
Jevrejke su uspešno delovale pre svega zbog toga, što su i ranije bile uključene u razna humanitarna društva, koja su imala tradiciju pkupljanja i organizovanja. Osim toga omladinke i ostale napredne žene imale su priliku da se ranije upoznaju sa delima klasika marksizma i ostalom levičarskom, često zabranjivanom literaturom. Uvek su povezivale rešenje jevrejskog pitanja s borbom radničke klase protiv eksploatacije, a za pravednije ekonomske odnose među ljudima. Te napredne ideje mnoge omladinke su usmerile u ilegalni rad KPJ pred drugi svetski rat delujući na raznim dužnostima i zadacima u organizaciji. Najaktivnije su bile
Ašerović Bukica,
Adižes Luča,
Davidović Ventura,
Adižes Rašela,
Bahar Rukula,
Ruben Jafica,
Haimović Rivka
i druge koje su im se priključile u samim danima rata.
32. Iz izveštaja Davida Levia iz 1937. godine o obilasku JVO u Prištini i Kosovskoj Mitrovici. Izveštaj je prilog zapisnika Glavnog odbora iz tog perioda.
33. Sednica 10, os 13. i 21. maja 1936. godine pod tačkom V/12.
34. Iz zapisnika sa II sednice 1.0. ,od 22. maja 1930 godine.
35. Isto.
36. Iz zapisnika sa sedme sednice I.O. Finansijska sekcija, od 30. novembra 1939. godine.
37. Vidi Naučni prilog.
38. Vidi Naučni prilog
39. Beogradska agencija "Avala". Isti intervju je preneo i "Obzor" iz Zagreba. 40. Jugoslovenski dnevnik, Subotica, 26. marta 1931. godine.
40. Jugoslovenski dnevnik, Subotica, 26 marta 1931. godine.
41. Iz izlaganja dr Aleksandra Lihta na Kongresu koje je objavljeno u listu Jugoslovenska pošta, Sa'rajevo, 27. septembra 1932. godine.
42. Egipatski list na, francuskom jeziku "La Bourse Egyptienne a preneo "Obzor Zagreb, 05. 07. 1933. godine.
43. Jugoslovenski list, 20. VilI. 1936. godine pod naslovom "G. Dim. Ljotić o jevrejskom pitanju.
44. List "Istina", Sušak, 20.12.1936. "Tko plaća globe"? naslov.
45. Uredba o merama koje se odnose na Jevreje trgovce ljudskom hranom. "Pravda" od 06. 10.1940. godine.
46. 11 Popolo Di Trieste, od 17.10.1940. godine.
47. Sidost-Eho, od 18.10.1940. godine, donosi iz Zagreba članak o položaju jevrejstva u Jugoslaviji.
48. „Nacional-Cajtung”, Esen, 18.9.1940. godine.
49. „Mađar oršag”, 20.10.1940. godine i "Figetlenšeg" od 20.10.1940. godine.