Ivan Ninić
Jerusalim - bojno polje Memorije
Jerusalim, grad na putu od Zemlje ka Nebu, nalazi se u centru sveta - na središtu tri kontinenta, Evrope, Azije i Afrike. Davno je rečeno da nije u stanju ništa da proizvodi, sem religije i ratova. Jerusalim je stešnjen izmedju Arabijske pustinje i istočnog Mediterana, na putanji velikih civilizacija mesopotamskih, nilskih i egejskih. Stare sage pričaju da je grad osnovao sveštenik i kralj Melhisedek, savremenik Avrahamov, pre 5.000 godina. Grad se zvao Salem ili Talem i varijanta te osnove se pojavljuje u mnogim jezicima i narodima: Salem, Šalem, Jerušlem (aramejski), Urišlem (starosirijski), Urisalem (asirski), Jerušalajm (hebrejski), Jerusalem (u latinskom Starom zavetu), Hierosalem (u Novom zavetu). Rimljani su ga prekrstili u Aelia Kapitolina, a Arapi u El Makadaš, no u poslednje vreme ga zovu El Kuds. U doba Isusa Navina Jerusalimom su vladali Jevusiti, a grad se zvao Jevus. Savremeni izraelski pisac Amos Elon nazvao je Jerusalim bojnim poljem Memorije.
Značenje reči salem je mir. Ali taj grad se seća svega više od mira. Osvajali su ga Asirci, Vavilonci, Persijanci, Egipćani, Grci, Rimljani, Vizantijci, Arapi, Krstaši, Turci, Britanci. Preživeo je 36 ratova, spaljen je do temelja sedamnaest puta, a osamnaest puta je nanovo gradjen.
Medjutim, nijedan od osvajača ga nije proglasio glavnim gradom, sem kralja Davida pre 3.000 godina, a puni sjaj prestonica je dobila za vreme kralja Solomona. Jerusalim, prestonica Memorije, je doživeo najdužu ljubav na svetu. Traje 2.000 godina, od pada pod rimsku okupaciju do nanovo ujedinjenog grada 1967. godine.
Sredinom 19. veka Jerusalim je siromašni, prašnjavi, provincijski turski grad. Ima više ruševina od kuća. U gradu od oko 15.000 stanovnika (7.000 Jevreja, 5.000 muslimana i 3.000 hrišćana) govorilo se četrdesetak jezika. Oko pedeset raznih nacionalnosti i religioznih grupa živelo je u svojim odvojenim kvartovima i zajednicama, molili se u posebnim hramovima, danju živeći na bazaru, a noću skrivajući se iza gvozdenih kapija i visokih zidova, strahujući od lopova.
U stvari, ceo Jerusalim je bio jedna ogromna bogomolja. Za muslimane je taj grad bio po verskom značaju iza Meke i Medine u Arabiji. Bio je važan zato što se, po legendi, Muhamed sa brda Morija, u snu, na svom konju El Buraku, popeo na nebesa. Medjutim, u pisanim dokumentima nema podataka da je on ikada posetio Jerusalim. Za njegova života ovim podnebljem je vladala Vizantija. Arapi su osvojili Jerusalim 637. godine, pet godina nakon Muhamedove smrti.
Hrišćanstvo gleda Jerusalim kroz tekstove Jevandjelista. To je mesto Isusove smrti i uskrsnuća. Sveti Petar je Rim proglasio Večnim gradom. Tek nakon Reformacije Jerusalim postaje sveto mesto za katolike.
Jevrejskim vernicima Jerusalim je oduvek bio grad koji im je Bog obećao. Domovina njihove prošlosti i budućnosti. Dok su muslimani obradjivali zemlju i živeli od bazara, hrišćani negovali svoje vrtove oko manastira, Jevreji su se samo molili. Rabini ih nisu učili da rade, jer to ni sami nisu naučili. Govorili su: “Bolje je živeti kao siromašan u ruševinama Svete zemlje, nego u nekoj palati u izgnanstvu”. Na stotine pobožnih Jevreja, tačnije 492, mahom deca i žene, prešlo je u Jerusalimu u hrišćanstvo u 19. veku, da bi se prehranili u hrišćanskim manastirskim kuhinjama.
Nijedan grad na svetu nije doživeo tolika razaranja kao Jerusalim. Ali, dok je zemaljski grad bio u ruševinama, nebeski je rastao i dobijao medjunarodni ugled. Nakon što je 1838. godine Velika Britanija otvorila konzularno odeljenje u Jerusalimu, petnaestak država je pošlo njenim stopama. Strane države su otvarale niz obrazovnh ustanova i manja preduzeća koja su davala mogućnost zapošljavanja lokalnom stanovništvu. Turska, koja je vladala tim prostorom, najmanje je bila zainteresovana za modernizaciju Palestine. Vremenom, strane zemlje, narošito velike sile, shvatile su važnost položaja Jerusalima i u geopolitičkom smislu. Uporedo s tim povećao se interes za sveta mesta. Nije bilo u sukobu samo zapadno hrišćanstvo sa istočnim, već su svoj kolač u “čuvanju” svetih mesta tražile jermenska, koptska, abisinska, sirijska i druge crkve. Najizrazitiji zahtevi izražavali su se u vidu prava na zaštitu i promociju crkve Svetog Groba. Svaki deo ovih mesta bio je podeljen i iznajmljen brojnim hodočasnicima. Posete su naplaćivane. Posetioci su, nakon toga, najčešće bili opljačkani iza ugla.
Prisustvo srpske crkve u Svetoj zemlji datira još iz dobra dinastije Nemanjića. Nakon hodočašća Svetog Save, mnogi monarsi i monasi posećivali su jevandjelske krajeve.
Hrišćanstvo je izgubilo kontrolu nad jerusalimskim svetim mestima u 13. veku, naletom Mameluka. Tanka nit neislamskog prisustva trajalo je sve do 19. veka, kada su strane zemlje osvajale Jerusalim drugim, ne ratnim sredstvima. Nicala su razna društva za zaštitu svetih mesta i arheološka istraživanja. Francuska je pojačala svoj interes nakon Napoleonovog pohoda na Bliski istok, a Engleska posle otvaranja Sueckog kanala 1869. godine. Zanimanje za Bliski istok se povaćava. Jevrejski filantropi, medju kojima Moses Montefiore i baron Edmund de Rotčild otvaraju fime i škole. Ultraortodoksni Jevreji nastoje da po svaku cenu spreče podizanje sekularnih obrazovnih ustanova.
Američki profesor teologije, Edvard Robinson, dolazi u Palestinu u prvoj polovini 19. veka i postaje rodonačelnik arheoloških istraživanja svetih mesta. Proučio je na hiljade zaboravljenih biblijskih lokacija, uporedjujući antičke toponime sa arapskim nazivima. Izmedju ostalog, otkrio je i tvrdjavu Masadu, koju je daljnjim istraživanjima donelo svetsku slavu izraelskom generalu i arheologu Jigalu Jadinu. Možda je najekskluzivnije Robinsonovo otkriće pravo mesto sahrane Isusa Hrista. Po tradiciji, locirano je u crkvi Svetog groba, u okviru takozvanog Drugog zida jerusalimskog. Robinson, medjutim, podseća da su mrtvi, po zakonu i prema Jevandjelju, morali da budu sahranjivani van gradskih zidina.
Prema istraživanjima britanskog generala ^arlsa Džordža Gordona to mesto je na brdu, van zidina jerusalimskih, blizu Damask-kapije.
Kraljica Viktorija naredila je 1865. da se u Vestminsteru otvori posebna “Jerusalimska soba” i osnovanje fonda za proučavanje Palestine, istraživanje arheologije, geologije, geografije, botanike, zoologije i meteorologije Svete zemlje. Objavila ekskluzivno izdanje Biblije sa fotosima čuvenog fotografa Fransisa Frita. Engleska Kraljevska vojna komanda počela je, tih godina, da obučava svoje inženjerske jedinice za pustinjske uslove ratovanja.
I drugi evropski vladari zaintereovali su se za Svetu zemlju. Ruski car Aleksandar III kupilo je prostrano zemljište van jerusalimskih zidina. Grčko- pravoslavna crkva nije sa simpatijama gledala širenje uticaja Ruske pravoslavne crkve u tom prostoru.
Francusko prisustvo u Palestini osećalo se daleko pre Napoleonovih osvajanja. Franjevački red aktivan je u kontinuitetu od 1220. godine u Svetoj zemlji.
Oko 1880. godine, nakon pogroma u Rusiji, pojačano je doseljavanje Jevreja u Palestinu. Nešto ranije, Jevreji iz Jerusalima osnovali su u Petah Tikvi prvu jevrejsku poljoprivrednu naseobinu 1878. godine.
Jevreji su dolazili iz raznih enklava u svetu. Poznat je dolazak buharskih i afganskih bogatih Jevreja u Jerusalim u drugoj polovini 19. veka.
Čuvena engleska turistička kompanija Tomas Kuk štampa 1891. godine pod nazivom Turistički priručnik za Palestinu i Siriju.
Francuska kompanija izgradjuje godinu dana kasnije železničku prugu na relaciji Jafa-Jerusalim.
Protomajstor turističkih vodiča, Karl Bedeker iz Lajpciga, objavljuje 1897. već četvrto izdanje vodiča Palestina i Sirija.
Nemačko prisustvo u Svetoj zemlji datira još iz vremena Krstaških ratova. Razne religiozne sekte, najčešće protestantske, evangelističke i templarske, bile su medju najrevnosnijim čuvarima svetih mesta. Njihovi manastirski vrtovi su bili nezaboravna odmarališta putnika-namernika. Osnovali su i niz škola i bolnica za lokalno stanovništvo. Medjutim, pojačani uticaj Nemačke u Palestini se istinski osetio posle posete Kajsera Vilhelma II 1898. godine. Nemački car je došao u Palestinu na nagovor osnivača cionističkog pokreta, Teodora Hercla. On je smatrao da bi nemački vladar umeo da nagovori turskog sultana, Abdula Hamida, da se palestinski deo Turske naseli evropskim Jevrejima. Oni bi podigli sociološku i kvalifikacionu stukturu tamošnjeg stanovništva i doprineli modernizaciji Bliskog istoka. Sultan je sa blagonaklonošću slušao kajsera, imajući u vidu nešto drugo: želeo je da pojača nemačko-turske odnose, da bi uspešnije parirao pojačanom pritisku evropskih velikih sila Engleske, Francuske i Rusije na prisustvo u Jerusalimu.
U istorijskim analima zabeleženo je da su se i nemački car i Teodor Hercl zaprepastili izgledom Svete zemlje, posebno Jerusalima. Iz evropske metropolitenske sredine ovaj Sveti grad, pun bede, prosjaka i prašine, činio im se beznadežnim gradom. Ipak, Hercl, vodjen svojom vizijom, rekao je da će na tom tlu za pedeset godina nastati Jevrejska država. I zaista, 1948. godine je stvorena Država Izrael. Da li su najagilnije pristalice cionističke ideje dali sve od sebe da se Herclova ideja ostvari, ili je sve stvar viših sila, ostaće tajna.
Broj stanovnika Jerusalima se znatno povećao. 1910. godine grad ima skoro 74.000 žitelja: 47. 500 Jevreja, 10.000 muslimana i 16.500 hrišćana.
Uprkos savezu Nemačke i Tuske, Prvi svetski rat je bio izgubljen za ove zemlje i geopolitička slika sveta se u potpunosti menja. Engleske jedinice, na čelu sa generalom Alenbijem ušle su u Jerusalim 1917. godine. Arapske zemlje i istočna obala Mediterana podeljena je izmedju pobednice Francuske i Engleske. Alenbi je obznanio čitavom čovečanstvu da će sveta mesta u gradu biti zaštićena prema postojećim običajima i verovanjima.
Pored svih bolnica, škola i istraživačkih ustanova, 1925. godine otvoren je Hebrejski univerzitet na brdu Skopus, kraj Jerusalima. To je prva visokoškolska ustanova u Svetom gradu.
Ni u novoj političkoj konfiguraciji zemlje, Jerusalim nije izašao iz provincijske učmalosti. Nikada tamo nije zablistao velegradski sjal, kao u drugim gradovima u tom delu sveta - Carigradu, Bagdadu, Aleksandriji, Bejrutu. Sveti grad je ostao velika bogomolja triju religija. Sigmund Frojd je 1930. pisao Albertu Ajnštajnu da ne može da ima simpatije za one koji baziraju religiju na ruinama zida iz vremena Heroda. Ahad Haam, jedan od vodećih cionista, govorio je o “strašnom zidu”, misleći na Zid plača.
Odlukom Ujedinjenih nacija o podeli Palestine, Jerusalim je trebalo da se proglasi trećom, odvojenom, političkom celinom, pod medjunarodnom kontrolom.
Medjutim, uzburkana istorijska strujanja nametnula su druga rešenja. Nakon proglašenja Države Izrael, pet arapskih država, nezadovoljne odlukom Ujedinjenih nacija, napale su mladu jevrejsku državu. Posle smirenja ratnih sukoba istočni deo i staro gradsko jezgro Jerusalima pripale su Jordanu, a zapadni deo jevrejskoj državi. Tek je nakon [estodnevnog rata 1967. godine, ujedinjeni Jerusalim proglašen glavnim gradom Izraela.
Savremeni Jerusalim je prvi put u istoriji dobio velegradski izgled i duh. Otvoren je za sve religije, ali i za druge ljude dobre volje koji od života žele više nego istraživanja i prizivanja prošlosti.