GLAVA III Jevreji starosedeoci. - doseljavanje španskih Jevreja.
Iz putopisa putnika Benjamina iz Tudele vidimo, da su Jevreji u Vizantiji na izmaku XII veka živeli u dosta velikom broju. Na obalama Jadranskog i Egejokog mora, u korintskom zalivu, pa i na celoj teritoriji današnje Grčke, Bugarske i Rumunije, kuda je Benjamin proputovao, našao je po varošima i selima jevrejske opštine. Jevreji su se zanimali u tim zemljama zemljoradnjom, raznim zanatima i trgovinom, a Benjamin nabraja i dosta rabina i uglednih prvaka, koji su održavali vezu sa centrima jevrejskih škola. Te jevrejske naseobine produžavale su se do u unutrašnjost Stare Srbije. U Bitolju (Monastiru), Skoplju (Iskibu), Ohridu i Struzi bilo je Jevreja u znatnom broju. Ova dva poslednja grada, koji odavno nemaju nijednog jevrejskog stanovnika, ostavili su tragove svoga jevrejskog stanovništva u rabinskoj književnosti.1) U Ohridu bilo je više jevrejskih književnika, čiji se rukopisi nalaze u biblioteci u Oksfordu iz XI do XVI veka. Meću njima su: R. Johanan ben Ruben, koji je pisao komentar na „Šealtot" i u svom rukopisu spominje rabine Judu Leona Moskona i Menahema, obe iz Ohrida. Od poz-natih rabina na Balkanskom Poluostrvu čuveni su rabini: Tovija ben Eliezer, koji je sakupio Midraš „Lekah Tov", koji je izdao sa svojim primedbama R. Šelomo Buber i učenik R. Tovijin, Meir, pisac knjige „Meor Ejnajim", obojica iz Kostura; R. Dosa iz Vidina, pored ostalih. Na protiv, u Bitolju i Skoplju održale su se veće jevrejske opštine sve do danas, o kojima vemo u narednoj glavi govoriti.
Samo slučaju, što su se pojedine ličnosti tih gradova svojim književnim radovima ovekovečile, imamo zahvaliti da su činjenice od tolike važnosti sačuvane od zaborava. Bez tih pismenih ostataka ne bi nikada bilo mogućno, da ustanovimo postojanje jevrejskih naseobina u Ohridu i Struzi u srednjem veku, jer drugih tragova o tome nema.
Pri kraju XV veka bile su prilike u jevrejskoj naseobini u Beogradu drugojačije no u nekadašnjoj Vizantiji. Gradovi, koje je Turska osvojila, dobili su nove jevrejske doseljenike iz prednje Azije, srednje Evrope i Italije, koje su ondašnji sultani podjednako rado primali. Turci su bili do duše dobri vojnici, ali nisu bili ni zanatlije ni trgovci, a te je nova proširena carevina ponajviše trebala. Jevreji, došavši iz raznih zemalja, doneli su u tursku carevinu svoje iskustvo i veštinu u trgovini i zanatstvu, te rado stavili iste u službu nove domovine, koja im je tako velikodušno ukazala gostoprimstvo. Sultani su im naimenovali glavne rabine, koji su zauzimali vićeno mesto na dvoru, kao i jevrejske sudije, koji su imali pravo da isleđuju i sude svaku parnicu, izmeću i protivu Jevreja Naročito su sultani visoko cenili jevrejske lekare, jer su bili veštiji od muhamedanskih, došavši iz onda najslavnijih italijanskih škola.2)
U opštem blagostanju te velike carevine, našli su Jevreji jednom mir i zadovoljstvo u novom zavičaju te je, pored Poljske, i Osmansko Carstvo u XIV i XV veku postalo drugo utočište za potlačene Jevreje Evrope. Uskoro se jevrejsko stanovništvo Carigrada veoma namnožilo, a tako isto i u Solunu i Jedrenu, te su, u obezbećenom položaju kao punopravni državljani, uneli punu delatnost i u širenju znanja i književnosti. Jevreji raznih zemalja i jezika obrazovali su svoje zasebne škole, a rabini tih opština izdržavali su i svoje rabinske škole.
U Beogradu su Jevreji živeli, do osvojenja istoga od Turaka, u gotovo istim prilikama kao i u celoj Evropi, a naročito u Mađarskoj i Italiji, pošto su sa ovima stajali u najtešnjoj vezi. U drugoj polovini XIV veka nastalo je u Mađarskoj veliko gonjenje Jevreja, usled čega su mnogi napustili zemlju i nastanili se na donjem toku Dunava, u svima gradovima na obali. Ti doseljenici povećali su znatno i beogradsku jevrejsku opštinu, ali u svom tužnom položaju i u neizvesnosti, šta će im sutrašnjica doneti, nisu ni mogli misliti na kulturni rad, tražeći samo mogućnost za kakvom zaradom i održanjem gole egzistencije. Tim najelementarnijim brigama bilo je, u ostalom, onda obuzeto celo Jevrejstvo srednje Evrope. Počevši od prvog krstaškog pohoda u 1096. god., koji je ispoljio svoju snagu na najsuroviji način, mučenjem i ubijanjem mirnog jevrejskog stanovništva kuda god je prošao, pa sve co kraja XVI veka, nisu Jevreji imali nijednu zemlju, sem Poljske, gde su mogli pouzdano dočekati drugo jutro. Zato nam je sasvim jasno, što su, posle obnove starog naređenja u Mađarskoj, po kojoj ih je i dosadanji zaštitnik Ludvig II prisilio da primaju Hrišćanstvo ili da napuste zemlju, birali drugu mogućnost, kao što su to Jevreji uvek činili. Znajući da im je put prema zapadu beznadežan, jer tamo nije bilo za njih gostoprimstva, imali su da biraju između Poljske i Turske, pa su oni, koji su bili u blizini Dunava, svakako imali bolji izgled da spasu svoj život putem niz Dunav, računajući sa mogućnošću, da će ovim putem brže stići do turske zemlje. No to ipak nije bilo lako postići u vremenu aktivnih borbi zapadnih sila sa Turskom. Trebalo je, zato, sačekati koju zgodnu priliku, zatišje ili primirje, i zbog toga je bilo dobro biti u blizini bojne linije, gde je onda bio i Beograd.
Emigracija Jevreja iz srednje Evrope u Tursku trajala je jednako sve do polovine XVII veka. Oko sredine XV veka obnovio je useljavanje evropskih Jevreja u Tursku viđeni rabin u Solunu Isak Sarfati, poznatim proglasom, u kome poziva braću iz Nemačke i Mađarske, da ne propadaju u svojim zemljama u mržnji svojih ugnjetača, već da dođu u Tursku, gde će biti dobro primljeni i gde će uživati jednom građansku slobodu. Proglas je imao veliko dejstvo, te su mnogi Jevreji došli u Tursku.3)
Dolazeći u veliku tursku carevinu sa svih strana sveta, Jevreji su se tu skupljali u zajednice po svom poreklu i jeziku. U Carigradu i Solunu, gde su bili najveći centri, bilo je preko dvadeset raznih opština: arapskih, persiskih, grčkih, italijanskih, nemačkih, mađarskih i t. d.4) Značajno je, da su najsposobniji rabini bili iz Nemačke, i oni su održali svoje duhovno vodstvo do sredine XVI veka. Postepeno su i oni izgubili svoje zasebno obeležje u španskom Jevrejstvu, koje je, kao brojno najjači elemenat, postepeno poprimalo u sebe sve ostale opštine. U Carigradu se jedva mogla održati jedna eškenaska opština, a u Solunu nijedna.
Mržnja i netrpeljivost katoličke crkve prema Jevrejima dostigla je vrhunac u katastrofalnom proterivanju svih Jevreja iz Španije 1492. godine. Zemlja u kojoj su tekli med i mleko, država u kojoj, po opštoj izreci, „sunce nije zalazilo", koja je mogla sebi dozvoliti izdržavanje najveće flote sveta, ta država, odnosno njen kraljevski par, nije mogla mirno uživati u svojoj slavi, jer je u toj državi životarilo nekoliko stotina hiljada, a možda i milion, ljudi koji su svesno sarađivali na blagostanju i napretku države, ali nisu slepo verovali u spas „jedine katoličke crkve" i nepogrešivost Pape.
Zato, i samo zato, mogli su kralj Ferdinand i njemu dostojna Izabela iz Španije jednog dana prognati u beli svet čitav jedan narod. Pošto su namučeni Jevreje kroz sto godina, pošto su silom pokršteni stotinama hiljada njih, pošto su pogubljavani u mučilištima grozne Inkvizicije i spaljivani na lomači u čast nekog svog Boga, uvideli su, da ih ne mogu sasvim satrti, te su jednog dana izgnali 300.000 Jevreja iz zemlje (jula meseca 1492. g.). Posle dugog i beznadežnog lutanja, u kome je veliki deo propao, našla je od prilike jedna trećina tih nesrećnika spas i utočište u velikoj Turskoj Carevini. Sultan Bajazet II naredio je, da im se svugde u njegovom carstvu izađe u susret i da im se dopusti slobodno naseljavanje gde god žele.
Sultan Bajazet II, primivši isterane Jevreje iz Španije osobitom naklonošću, izjasnio se, da kralj Ferdinand groznim postupanjem protiv svojih Jevreja nije učinio nikakvo pametno delo, jer je svoju zemlju osiromašio a Tursku Carevinu obogatio najvrednijim elementima. On se uskoro i sam uverio, da može računati na vernost i blagodarnost tih doseljenika. Španski Jevreji bili su u većini obrazovani i sposobni ljudi, odrasli u kulturnijoj sredini, no što je bila mlada Turska Carevina. Oni su bili iskusni trgovci sa prekomorskim trgovačkim vezama, bili su vešte zanatlije, i, što je Turskoj donelo osobitu korist, bili su veoma vešti u proizvodnji baruta i upotrebi vatrenog oružja. Pomoću njih Turska se osposobila da umnoži svoje pobede nad „nevernicima", koji su, proterivanjem Jevreja, sami izdali neprijatelju najopasnije oružje protiv sebe.
Emigracija španskih Jevreja nije tekla neposredno i glatko. Oni su dugo lutali po kopnu i moru dok nisu stigli u Tursku. U početku, dok su imali novaca i nakita, primali su ih pojedini kapetani brodova, stavljajući im u izgled bliski cilj nekog afrikanskog pristaništa na Sredozemnom Moru. Mnogi zapovednici brodova, pošto su svoje putnike sasvim opljačkali, zarobili su te nesrećnike i prodavali ih kao robove u raznim pristaništima Grčke i Italije, i kada se to, usled velikog broja zarobljenika, nije više isplaćivalo, iskrcavali su ih na neko ostrvo, makar i na go krš, ili ih pretovarali na stare čamce i potopljavali. Jevreji u Turskoj i Italiji uložili su mnogo truda i sredstava, da otkupljuju zarobljenu braću i slali cirkulare i poverljive ljude u gradove, gde su Jevreji živeli, da skupljaju novac za oslobođenje zarobljene braće. Prelazeći preko tolikih opasnosti, izgnani Jevreji bili su srećni i presrećni, ako bi najzad stigli do nekog turskog pristaništa, gde bi dobili, pored slobode, i mogućnost za život i zaradu.
Doseljenici su bili i po broju i po stanju obrazovanosti viši i jači od zatekle braće u Turskoj. Čim su se odomaćili u nekom gradu i osigurali sebi opstanak, obrazovali su tamo svoju zasebnu versku opštinu. U tim odvojenim španskim (sefardskim) opštinama čuvali su brižljivo svoj jezik (španski), običaje i obrede, i po tim svojim osobinama razlikovali su se od ostalih Jevreja. Pošto su njihove zajednice bile najveće, poprimali su postepeno i delove ostalog Jevrejstva u tolikoj meri, da su posle nekoliko decenija dominirali španskim jezikom i svojim obredima na celom Balkanu.
Posle zauzeća grada Beograda, 1521. god., doselili su se španski Jevreji i ovamo. Oni su, istina, i ovde zatekli jevrejsku opštinu, ali, po svom običaju, obrazovali su svoju zasebnu opštinu, koja je vidljivo cvetala pod moćnom zaštitom sultanovih upravnika grada Beograda.
1)Види S. Kraus, Studien zur Byzant.-jüd. Sgeschichte. – Fürst, Die Juden im byzantinischen Reiche
2) Rabini Moša Kapsali i Elija Mizrahi bili su prvi vrhovni rabini u Turskoj carevini u XVI veku. Sultan Sulejman odlikovao ih je na očigled svih svojih i stranih državnika. Na njegovom dvoru igrao je značajnu ulogu i lekar Moša Hamon. Don Josif Nasi i Šelomo Eškenazi imali su rešavajući uticaj i na politička pitanja krupnih zamašaja.
O stanju Jevreja u Carigradu pisao je Nikola de Nikolaja, sekretar francuskog poslanstva u Carigradu, mnoge pojedinosti u svojoj knjizi „Les navigations en Turquie, Anvers, 1576.
3) Sarfatijev proglas nalazi se u Nacionalnoj Biblioteci u Parizu, pod brojem 291.
4) Po podacima Rabina Josifa ben Lava i Šemuela Medine, te su se opštine odnosile jedna prema drugoj kao samostalni gradovi.
Sva copyright prava ima B'nei B'rit loža Srbija 676 i ona je saglasna da se knjiga objavi kao web prezentacija doprinoseći time predstavljanju istorije Jevreja Balkana i to bez bilo kakve finansijske nadoknade.
