Diplomski rad o Jevrejima Bosne i Hercegovine
Početkom ove godine, studentkinja Vojka Besarević odbranila je na Katedri za istoriju Filozofskog fakulteta u Sarajevu sa odličnim uspjehom svoj diplomski rad »Jevreji u Bosni i Hercegovini od dolaska dd 1941. godine.«
Za izradu svog rada, Vojka Besarević se služila dostupnom joj literaturom i arhivskom građom. To su bili članci i zapisi iz jevrejskih i nejevrejskih novina i časopisa koji su izlazili u Sarajevu i Zagrebu, zatim stari kalendari, spomenice, zbornici i objavljene knjige sa podacima koji se odnose na navedenu temu. U vezi sa događajima iz novijeg vremena koristila je usmena kazivanja savremenika. Na osnovu pristupačne građe, sintetički su povezane i prikazane neke životne manifestacije i raznovrsni vidovi djelovanja Jevreja u Bosni i Hercegovini. Faktografija je pouzdana, a citati kojima su potkrepljene postavke su vjerno uneseni. Rad je napisan veoma pregledno i lijepim jezikom. Vojka Besarević je nastojala da pronikne u psihu ljudi o kojima piše, a kroz koju se odražavaju i osjećanja, mišljenja i želje ljudi u čijoj su sredini oni živjeli i radili. Uz puno priznanje i razumijevanje govori o ulozi i značaju Jevreja u privrednom i kulturnom razvitku Bosne i Hercegovine. Danas je istoriografija utvrdila i usvojila godinu 1565. kao tačnu godinu dolaska Jevreja u Bosnu, kako je to još dr Moric Levi izneo na osnovu sidžila u svojoj knjizi »Sefardi u Bosni«. Evlija Čelebija navodi da su Jevreji imali svoj hram u Sarajevu još 1659. godine.
U radu Vojke Besarović tačno su prikazana preseljavanja jednog dijela Jevreja iz Sarajeva u druga mjesta Bosne i njihovo prilagođa-vanje novoj sredini. Njegujući svoje tradicionalne vjerske i druge običaje, oni su i od šire zajednice primali neka karakteristična obilježja i svojstva.
Rad bi svakako mogao biti potpuniji da je Vojka Besarević mogla koristiti još neku arhivsku građu, naročito onu iz Dubrovačkog arhiva na osnovu koje je prof. dr Jorjo Tadić napisao knjigu »Jevreji u Dubrovniku«, a koja govori o čvrstim trgovačkim vezama Jevreja Bosne i Hercegovine sa Dubrovnikom, Skopljem, Bitoljem, Solunom i Carigradom. U periodu prodiranja kapitala u Bosnu, Jevreji su dali znatan doprinos industrijalizaciji ove pokrajine. Zahvaljujući njihovoj inicijativi, umješnosti i organizatorskim sposobnostima, Bosna i Hercegovina su dobile niz solidnih industrijskih preduzeća. Druga vrsta arhivske građe, kao što je na primjer jedan od starih statuta jevrejske opštine u Sarajevu, pruža obilje podataka o organizaciji same opštine i o visokoj pravnoj svijesti njenih članova. Statutom su precizno određeni rad i djelovanje opštine, kao i moralni lik opštinara kako bi imali pravo izbora. U čl. 5 doslovce stoji: Nemaju prava izbora oni
a) koji su bili kažnjeni i optuženi zbog kriminala, za protuzakonito bogaćenje i nečasne poslove,
b) oni koji su pod stečajem, dok se ovaj ne skine,
c) oni koji nisu platili opštinski porez ni poslije godinu dana. Iz navedenog se vidi koliko se nastojalo da se svijest i poštenje opštinara održe na visini, i da oni budu vrijedni poštovanja svojih sugrađana.
Statut kojim je regulisan život Sefardske opštine u doba otomanske vlasti ostao je na snazi i poslije austrijske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine.
Druga vrsta građe odnosi se na jezik, običaje, pjesme i književno stvaranje Sefarada. Mnoge podatke je aao prof. Vojislav Maksimović u svojim knjigama »Kalmi Raruh« i »Pregled književnoga rada kod bosanskih Sefarada«. Pored borbe za svakodnevni život, Jevreji su težili ka napretku, duhovnom i kulturnom razvitku kao najmoćnijem sredstvu da bi se održali kao zajednica.
Avram Pinto
Jevrejski pregled, 9-10,1979