Antisemitizam i "Jevrejsko pitanje" Jaše Tomića Jovan Byford
17.11.2008.
Oktobra ove godine, Ifraim Zurof, direktor jerusalimskog Centra Simon Vizental, odbio je titulu počasnog građanina Novog Sada, koje mu je ovaj grad dodelio kao priznanje za dugogodišnje zalaganje da se Šandor Kepiro (jedan od ljudi odgovornih za Novosadsku raciju januara 1942) izvede pred lice pravde. Kao razlog za svoju odluku Zurof je naveo činjenicu da se u centru Novog Sada nalazi spomenik Jaši Tomiću, "poznatom antisemiti, uz to još i osuđenom ubici."[1] Ova tvrdnja o Jaši Tomiću odnosila se, pre svega, na njegovo delo Jevrejsko pitanje (1884) ali i na činjenicu da je Tomić 1890. osuđen na višegodišnju zatvorsku kaznu za ubistvo novosadskog novinara Miše Dimitrijevića.[2]
Odluka Ifraima Zurofa oživela je u srpskoj javnosti polemiku o liku i delu Jaše Tomića, koja je započela još pre dve godine, kada je u Dunavskoj ulici u Novom Sadu otkriven sporni spomenik. S obzirom na to da je Jaša Tomić krajem 19. veka bio jedan od utemeljivača Radikalne stranke, mnogi su tvrdili da je podizanje ovog obeležja motivisano željom tadašnje gradske vlade u Novom Sadu da na svaki mogući način promoviše ideje i program vladajuće Srpske radikalne stranke. Istovremeno, pristalice Jaše Tomića potenciraju stav da se radi o "čoveku koji je ceo život posvetio prisajedinjenju Vojvodine Kraljevini Srbiji", ali se javljaju i drugi, koji u spomeniku vide pokušaj podrivanja ideje o antonomiji Vojvodine u okviru Srbije.[3] Treći u prvi plan stavljaju zločin za koji je Tomić bio osuđen. LDP je, na primer, tvrdio da je "Jaša Tomić ubio nosioca liberalno-građanske ideje, Mišu Dimitrijevića", te da zato spomenik predstavlja "omalovažavanje vrednosti srpskog građanskog društva".[4] Ipak, ubedljivo najčešći argument da Jaša Tomić ne zaslužuje spomenik bila je činjenica da je u javnosti zastupao antisemitiske stavove, neprihvatljive za demokratsko društvo na početku 21. veka.
Uprkos brojnim kritikama, pobornici spornog spomenika su nastavili da slave Jašu Tomića kao najznačajnijeg političara koga je u 20. veku srpski narod u Vojvodini imao, "rasnog novinara i urednika" i čoveka koji je raspolagao "izuzetnom radnom energijom, lepim znanjima i širokim obrazovanjem".[5] O njegovom antisemitizmu nisu ni pre ni posle Zurofovih komentara imali mnogo šta da kažu. Maja Gojković, gradonačelnica Novog Sada u vreme kada je podignut spomenik, nedavno je u emisiji "Kažiprst" na radiju B92 izjavila da o ovoj temi ne želi da govori, jer "nije čitala spis" i "ima odbojnost" prema antisemitizmu.[6] U novembru 2006. članovi Odbora za podizanje spomenika Jaši Tomiću insistirali su da "priče o tome da je Jaša Tomić bio antisemita jednostavno nisu tačne", budući da antisemitizam kod Tomića "nije postojao".[7] Pisac članka o Jaši Tomiću objavljenog u NIN-u oktobra meseca ove godine u neopravdanim optužbama za antisemitizam vidi "organizovanu kampanju" vojvođanskih "secesionista" i "autonomaša", zarad "neustavnog prekrajanja državnog uređenja".[8]
Da bi potkrepili stav o nepostojanju antisemitizma kod Jaše Tomića, njegove pristalice često podvlače da se Jevrejsko pitanje, da bi se ispravno razumelo, mora posmatrati "u kontekstu", što znači da ga treba interpretirati i vrednovati kao plod istorijskog trenutka i političkog miljea u kome je nastalo. Tako Drago Njegovan, potpredsednik Odbora za podizanje spomenika Jaši Tomiću, u listu Danas podseća da je Jaša Tomić sporni pamflet pisao 1884. godine i da stoga delo Jevrejsko pitanje nije ni u kakvoj vezi sa savremenim oblicima antisemitizma, uključujući i onaj koji u Srbiji propagiraju razni desničarski i neonacistički pokreti.[9] U emisiji Kažiprst Maja Gojković je Jevrejsko pitanje isto tako okarakterisala kao "knjigu iz hiljadu osamsto i neke", dok je Petar Ignja, autor ranije pomenutog članka u NIN-u, poručio Ifraimu Zurofu da tek kada pročita Jevrejsko pitanje i, što je još važnije, "uzme u obzir vreme kada je to pisano", shvatiće da u tom delu zapravo nema ničeg spornog.
Na kontekstualizaciju spornih ideja Jaše Tomića upućuje i istoričar Čedomir Antić, u jednoj znatno odmerenijoj izjavi, datoj za B92. On kaže da "stav prema jevrejskom narodu u 19. veku treba tumačiti na drugačiji način nego stav prema njima u 20. i 21. veku", te da je i pored svojih antisemitskih uverenja, Jaša Tomić bio "predstavnik jednog pokreta koji je suštinski […] bio demokratski".[10] Antić je delimično u pravu kada tvrdi da je u 19. veku bilo moguće istovremeno biti član "demokratskog pokreta" i antisemita. U to vreme antisemitizam nije bio političko uverenje na osnovu koga je uvek bilo moguće praviti razliku između levičara i desničara, liberala i konzervativaca, demokrata i onih koji to nisu. Uostalom, krajem 19. veka ni sam pojam “demokratije“ nije značio isto što i danas: u gotovo svim demokratskim društvima u to vreme, iz političkog procesa bile su isključene žene, nacionalne, verske i rasne manjine i druge marginalizovane društvene grupe. Međutim, u polemikama o antisemitizmu Jaše Tomića i pozivu da se Jevrejsko pitanje adekvatno "kontekstualizuje" (što je samo po sebi sasvim legitimno, pa čak i dobrodošlo), retko kada se zalazi u podrobnije razmatranje stanja političke kulture u vremenu u kome je to delo nastalo. Umesto toga "kontekst" se navodi kao nešto što je samo po sebi olakšavajuća okolnost, a pozivanje na njega se koristi kao retorička poštapalica kojom se izbegava iskreno suočavanje sa kontroverznim aspektima Tomićevog dela.
U nastavku ovog teksta, pokušaću da Tomićevo Jevrejsko pitanje postavim u istorijski i društveni “kontekst". Ovo podrazumeva detaljniji uvid u antisemitske motive koji se pojavljuju u Tomićevom delu, kao i analizu njihovog porekla i kasnijeg razvoja, naročito u prvoj polovini 20. veka.
Jevrejsko pitanje - prvi put štampano u Novom Sadu 1884. jedno je u nizu antisemitskih pamfleta objavljenih na srpskom jeziku u periodu neposredno po potpisivanju Berlinskog ugovora, kojim je Jevrejima u Kraljevini Srbiji formalno zagarantovana puna građanska ravnopravnost.[11] Kao i drugde u Evropi, emancipacija Jevreja je kod određenog sloja stanovništva u Srbiji izazvala ozlojeđenost i podozrenje. Ovaj negativni stav prema Jevrejima bio je podstaknut reakcijom elite na deo Berlinskog ugovora koji se odnosio na prava manjina i bio napadan kao nametnuto rešenje, diktat velikih sila i mešanje u unutrašnje uređenje novopriznate kraljevine. Nekolicina javnih ličnosti u Srbiji i Vojvodini tada otvara takozvano “jevrejsko pitanje” i u štampi se pojavljuje niz kvazi-naučnih eseja, pamfleta i polemičkih tekstova antisemitskog sadržaja. Najznačajniji među njima, pored Jevrejskog pitanja Jaše Tomića, svakako su Vjerozakonsko učenje Talmuda ili ogledalo čivutskog poštenja Vase Pelagića (1879), O Jevrejskom pitanju u Srbiji Nikole Jovanovića - Amerikanca (1879), Kakav zao upliv stvara čivutska vera i moral u društvu ljudskom Sime Stanojevića (1880), i Nedajmo Srbiju čivutima, koju je 1882. objavila "grupa srpskih rodoljuba".
Većina ovih dela nastala je po uzoru na antisemitsku literaturu sa nemačkog govornog područja. Formalna emancipacija Jevreja u Austrougarskoj i Nemačkoj sedamdesetih godina 19. veka dovela je do naglog porasta antisemitizma u tim zemljama. Nakon kraha Bečke (a kasnije i Berlinske) berze 1873. godine, populistički nastrojeni političari u Austriji i Nemačkoj uzroke ekonomske krize tražili su u liberalnoj ekonomskoj politici ("mančesterizam"), za čije su glavne nosioce proglašeni jevrejski finasijeri, bankari i krupni kapital. Situacija se dodatno pogoršala posle 1882. kada je glasačko pravo u Austrougarskoj prošireno na zanatlije i srednju klasu, čime je stvoren veći prostor za delovanje populističke politike. Već uvreženi anti-jevrejski stereotipi i predrasude tada su postali predmet neposredne političke eksploatacije.[12]
Brojni mladi Srbi, u to vreme školovani u Pešti, Beču i Pragu, iz Evrope su se vraćali zaraženi antisemitskim idejama. Jaša Tomić već na prvoj strani Jevrejskog pitanja objašnjava da je do odlaska u Beč "pisao onako, da su Jevreji celog sveta mogli biti samnom potpuno zadovoljni". Tek nakon boravka u "današnjoj prestonici Jevreja" - Beču - i dugih noći koje je proveo "čitajući ili promišljajući o jevrejskom pitanju", Tomić je "podlegao" zavodljivim čarima antisemitizma. Studija Jevrejsko pitanje , nastala kao rezultat ovih "čitanja i promišljanja", ukazuje na odlično poznavanje antisemitske literature tog vremena, uključujući i dela ozloglašenog antisemite Augusta Rolinga (August Rohling), o kome će kasnije biti reči. Tomić takođe navodi da je 1882., u Beču, u "klubu austrijskih narodnosti", održao predavanje o "starodrevnom, sredovečnom i današnjem protujevrejstvu", te da mu je namera da, u Jevrejskom pitanju, to predavanje "obradi za srpski svet".[13] Tomić, dakle, nije bio samo recipijent antisemitskih ideja nego i njihov propagator, kako u Beču, tako i među "srpskim svetom".
Slično Tomiću, njegov savremenik Vasa Pelagić se u Vjerozakonskom učenju Talmuda - jednom od prvih antisemitskih pamfleta štampanih na srpskom jeziku - takođe poziva na nekoliko nemačkih i austrijskih autora. Štaviše, najveći deo Pelagićevog pamfleta sastoji se od izvoda iz antisemitske knjige Moralna filozofija Talmuda (Die Sittenlehre des Talmud, autor nepoznat, Berlin, 1867) sa čijim se sadržajem, Pelagić insistira, treba upoznati "svaka porodica svih pokrajna gde Čivuta ima", naročito u vreme kada "Čivuti", kao što je bio slučaj u Srbiji, "postaju ravnopravni građani".
Iako su antisemitske ideje austrijskih i nemačkih autora bile izuzetno prijemčive, autori antisemitske literature na srpskom jeziku krajem 19. veka nastojali su da ih prilagode srpskom kontekstu i približe čitaocima u Vojvodini i Kraljevini Srbiji. Jevreji su u njihovim delima predstavljeni kao najveći neprijatelji upravo Slovena. Jaša Tomić navodi da su Jevreji glavna prepreka autonomiji slovenskih naroda u okviru Austrougarske monarhije: "kad god je dolazilo do toga da se Slavenima u Austriji dade ravnopravnost, jevrejska štampa je ustajala protiv toga […] Dok god se narodnosti u jednoj državi glože, dotle ne dolazi do naprednih i korisnih ustanova, a to Jevrejima baš i godi". To što austrougarske vlasti među "narodnostima" na Balkanu još nisu stvorile "napredne i korisne ustanove", Tomić pripisuje nastojanju Jevreja da sve "ostane trulo i dalje" jer "gde je trulo, goje se i napreduju 'jevrejski crvi'". On čak tvrdi da "Jevreji najvećma mrze Slovene", zato što se Sloveni "pokazahu najnepristupačniji jevrejskom uplivu". Britanskog premijera, “Lorda Dizrajelija”, koji "beše poreklom Jevrejin", Tomić predstavlja kao najvećeg zlotvora Srba, između ostalog i zato što je insistirao da Srbija mora Jevrejima garanovati građanska prava. I Vasa Pelagić, iza pritisaka na "Srbiju i Rumuniju da priznaju Čivute i njihovu vjeru kao ravnopravne sa ostalim državljanima pred zakonom", vidi nečistu rabotu anti-slovenski nastrojenih sledbenika judaizma, čiji je konačni cilj porobljavanje "nas Hrišćana, kamo i mi Srbi pripadamo".
U Jevrejskom pitanju se kao centralni motiv, i na neki način kao suština "jevrejskog pitanja", pojavljuje - Talmud. Za Jašu Tomića, Talmud je "kobna reč", a talmudizam "novija jevrejska vera" koja "širi nemoral" u društvu. Talmud zapoveda svakom Jevrejinu da treba “da nejevrejina vara, upropašcuje, pa i ubija". Štaviše, Tomić smatra da Talmud nije samo knjiga, već i srž jevrejstva, koji se vremenom "oživotvorio", "prešao im je [Jevrejima] u krv i prelazi po zakonu krvnog nasljedstva, od oca na sina". Slične tvrdnje nalazimo i u Vjerozakonskom učenju Talmuda Vase Pelagića, gde autor tvrdi da Talmud uči Jevreje da "varaju, zakidaju, grabe, zalagivaju, panjkaju, mrze, upropašćuju, gule i ubijaju sve narode koji Čivuti nijesu", i da se u njemu krije odgovor na pitanje šta se sve "nečivutskom svetu sprema" od strane Jevreja.
Opsesija Talmudom kao izvoristem jevrejskog (ne)morala, koju nalazimo kod Tomića i Pelagića, predstavlja jedno od ključnih obeležja “konteksta” u kome se njihova antisemitska misao razvila. U evropskoj antisemitskoj kulturi s kraja 19. veka, Talmud je smatran za jedinstven dokument čiji sadržaj dokazuje štetnost “upliva” jevrejskih vrednosti na hrišćanska društva. Iako se dublji koreni ovakvih tvdnji nalaze u Srednjem veku, u anti-jevrejskoj propagandi Španske inkvizicije, glavni promoter ove ideje u 19. veku bio je katolički sveštenik i teolog August Roling (August Rohling), profesor na Katoličkom univerzitetu u Pragu i autor knjige Talmudski Jevrejin (Der Talmudjude, Minster, 1871). Ovo Rolingovo delo je sačinjeno od tendenciozno prevedenih i interpretiranih “citata” iz Talmuda, prepisanih iz knjige Razotrkriveni Judaizam (Entdecktes Judenthum), koju je još 1700. u Hajdelbergu sročio i objavio Johan Andreas Ajsenmenger (Johann Andreas Eisenmenger).[14]
August Roling i njegovo plagijatorsko delo nesumnjivo su ostavili snažan utisak na Jašu Tomića i Vasu Pelagića. Obojica ga u svojim napisima spominju sa neskrivenim divljenjem. Jaša Tomić recimo, otkriva da je "dr. Roling" toliko siguran u istinitost navoda u knjizi Talmudski Jevrejin, da je ponudio "dosta veliku sumu novaca" onome ko dokaže "da u njegovom prevodu talmuda, ima ma i samo jedne neistinite reči". "Novac" objašnjava dalje Tomić, "ne zasluži do danas ni jedan rabiner", što je za njega očigledno bio dovoljan dokaz da Rolingovo delo neupitno zaslužuje uvažavanje. Priču o Rolingu i "1000 talira" koje je navodno, ponudio onome ko opovrgne njegove tvrdnje, nalazimo i kod Vase Pelagića, koji dodaje da je Roling kasnije "morao pobjeći u Ameriku, zbog osvete 'bogoizabranih' Izrailjčana".
Istina o Rolingu i njegovoj naučničkoj reputaciji je međutim dugačija. Jedna od Rolingovih omiljenih "naučnih" tema bila je ritualno ubistvo kod Jevreja, odnosno kleveta, koja datira iz Srednjeg veka - da Jevreji za praznik Pesah u beskvasni hleb (macot) stavljaju krv hrišćanske dece. Godine 1882. kada je grupa Jevreja u mestu Tisaeslar (Tisza-Eszlàr) u Mađarskoj, optužena za ubistvo jedne mlade hrišćanke, Roling se ponudio da pod zakletvom posvedoči da Jevreji kao sledbenici Talmuda upražnjavaju ritualna ubistva. Rabin po imenu Jozef Bloh (Joseph Bloch) je tada Rolinga optužio za nepoznavanje Talmuda i ponudio mu 3000 talira ako, kao navodni "stručnjak" za ovu knjigu, pred svedocima ispravno prevede sa hebrejskog bilo koji nasumice odabran citat. Roling je uzvratio tužbom za klevetu, ali nije prihvatio Blohov izazov, jer bi svakako izgubio. U najboljem slučaju, morao bi da prizna da hebrejskim ne vlada najbolje da je navode u svojoj knjizi o Talmudu prepisao iz Ajsenmengerovog dela s pocetka 18. veka. U očiglednoj želji da izbegne dalju kompromitaciju, Roling je na kraju povukao tužbu potiv Bloha. Kasnije se, ponižen i ismejan od strane svojih kolega, povukao sa praškog univerziteta, ali je narednih godina nastavio da u javnosti agituje protiv Jevreja i optužuje ih za ritualna ubistva.[15] Jaša Tomić je, sasvim sigurno, bio upućen u “slučaj Tisaeslar” o kome su izveštavale sve novine u to vreme. Ipak, ni Rolingovi sporni stavovi o Jevrejima kao ritualnim ubicama, ni njegova ozloglašenost u akademskim krugovima, nisu odvratila autora Jevrejskog pitanja (koji je, po rečima akademika Vasilija Krestića, raspolagao "lepim znanjima i širokim obrazovanjem") da prema njemu iskaže poštovanje i uvažavanje.
Jaša Tomić i Vasa Pelagić nisu bili jedini autori koji su u to vreme bili zaneti mračnim idejama Augusta Rolinga i drugih desno nastrojenih katoličkih teologa. Brojni austrijski političari čija je platforma bila zasnovana na idejama antisemitizma, promovisali su u javnosti navode iz Talmudskog Jevrejina i srodne literature. Kleveta Talmuda imala je dvostruki propagandni značaj. Prvo, Talmud je od strane antisemita promovisan kao dokaz "iz prve ruke" da Jevreji od davnina kuju zaveru protiv nejevreja. U tom smislu, Talmud je krajem 19. veka igrao ulogu koju su početkom 20. veka preuzeli Protokoli sionskih mudraca. Drugo, navodni "citati" iz Talmuda, korišćeni su za ućutkavanje kritičara antisemitskih ideja i svih onih koji su se zalagali za ravnopravnost Jevreja. Na osnovu pogrešnih i zlonamernih interpretacija izvoda iz Talmuda, objavljenih u Rolingovoj knjizi i sličnoj literaturi, tvrdilo se da su Jevreji ti koji su puni mržnje, da ugrožavaju ostale narode i stoga ne zaslužuju ravnopravnost sve dok se pridržavaju Talmuda. Logični nastavak ovog argumenta bio je da je svaki napad na Jevreje zapravo legitiman i da predstavlja samo uzvraćanje udarca moćnom i perfidnom protivniku koji vekovima ugrožava prava drugih.
Ovakvo tumačenje Talmuda i shodno tome “argumentovano” opiranje ravnopravnosti Jevreja u odnosu na druge narode nalazimo i kod srpskih autora. Vasa Pelagić recimo tvrdi da on nije "protivan ravnopravnosti Čivuta" i da pripada "onim ljudima, koji propovjedaju […] jednakost i bratstvo sviju ljudi i naroda". Međutim, on smatra da Jevreji - "Čivuti" - ne zaslužuju ravnopravnost dok se "ne odreknu Talmuda" i ne "prigrle vjeru istine i pravičnosti". Do tada, tvrdi Pelagić, treba im "po talmudski odmjerivati i suditi". Ovo podrazumeva, može se predpostaviti, sve ono što Jevreji, navodno, sprovode nad drugima: "mržnju", "panjkanje", "guljenje" pa i "ubijanje". Jaša Tomić, takođe, tvrdi da nije "protiv jevrejske vere", nego protiv "jevrejskog morala, protiv jevrejskih nazora i protiv jevrejskih težnji", koji su sadržani u Talmudu. S obzirom na konstataciju da je "talmudizam" vremenom prešao sa "hartije" u jevrejsku "krv", formalno odricanje od Talmuda očigledno nije dovoljno dobro rešenje. Rešenje nije ni proterivanje Jevreja ili spaljivanje jevrejskih knjiga jer, kao što i sam Tomić konstatuje, ovi metodi, u prošlosti "upotrebljavani protiv Jevreja, na žalost nisu pomogli". Tomić zato poziva na "ustavnu borbu protiv Jevreja" i uspostavljanje porotnog "suda časti", u kojem bi "ljudi iz naroda" (kategorija koja po Tomiću eksplicitno isključuje Jevreje), sudili onima koji "varaju" i "gule", to jest Jevrejima. Dakle, Jaša Tomić rešenje "jevrejskog pitanja" vidi u institucionalizaciji nejednakosti, diskriminacije i progona kojom bi se na Jevreje "udarilo pravim putem". Toliko o Tomiću kao utemeljivaču "demokratije" i članu "demokratskog pokreta".
Možda je, ovom prilikom, ipak najvažnije skrenuti pažnju na činjenicu da su ideje koje je krajem 19. veka u Srbiju doneo Jasa Tomić bile iste one koje će nekoliko decenija kasnije inspirisati najveće nacističke zločince. Među političarima u Austriji koji su, baš kao i Jaša Tomić, preuzeli ideje Augusta Rolinga i srodnih autora, bio je i jedan od najvećih antisemita s kraja 19. veka, Karl Luger (Karl Lueger).[16] Lugerova politika, u vremenu između 1897. i 1910, dok je bio gradonačelnik Beča, imala je značajan uticaj na politički razvoj još jednog ozloglašenog bečlije, budućeg vođe Trećeg rajha, Adolfa Hitlera. Poznato je da je Hitler vodio rasprave o Talmudu sa svojim ličnim prijateljem i političkim saradnikom Ditrihom Ekartom (Dietrich Eckart), tokom kojih je parafrazirao navode iz Rolingovog dela.[17] Tragove Rolingovih ideja nalazimo i u knjizi Nemoral u Talmudu (Unmoral im Talmud, 1920) Alfreda Rozenberga, jednog od najuticajnijih ideologa nacional-socijalizma. Zato ne treba da čudi što su nacisti u toku Kristalne noći (Kristalnacht) 9. novembra 1938, sa velikim žarom spaljivali jevrejske knjige, ili što su, po dolasku na vlast u Nemačkoj 1933. godine u obavezni nastavni program uveli časove posvećene Talmudu. Deca školovana pod nacizmom učila su da, pored Protokola sionskih mudraca, i Talmud - "tajni jevrejski zakonik" sadrži plan svetske jevrejske zavere. Na časovima su proučavali izvode iz Talmuda preuzete iz Rolingove knjige, iste one "citate" koje u Jevrejskom pitanju parafrazira Jaša Tomić, a Vasa Pelagić prenosi verbatim. [18]
Sve prethodno pomenute činjenice opovrgavaju stav - često prisutan u diskusijama o Jaši Tomiću i "kontekstu" u kome je njegovo delo nastalo - kojim se negira bilo kakva veza između Jevrejskog pitanja iz 1884. i ideologije nemačkog nacizma koja je, pola veka kasnije, proizvela Holokaust. Negiranje ove veze zasnovano je na pretpostavci da je antisemitizam nemačkih nacista koji je doveo do Aušvica, bio istorijski izolovana pojava. Potpuno je jasno, međutim, da je nacizam zapravo bio kulminacija jedne duge ideološke tradicije, čijem je razvoju najznačajniji doprinos dala upravo desničarska politička kultura u Austriji i Nemačkoj krajem 19. veka. Ma koliko bile vredne potonje zasluge Jaše Tomića u domenu nacionalnog, kulturnog i političkog rada, ne sme se zaboraviti da je on, iako sa margina, bio deo ove desničarske političke kulture, i da je, uz nekolicinu drugih autora, u Srbiju uvezao njene vrednosti. Štaviše, svaka sledeća generacija antisemitski nastrojenih autora u Srbiji, bila je inspirisana idejama koje je na srpskom jeziku među prvima popularisao Jaša Tomić. Drugo izdanje Jevrejskog pitanja štampano je neposredno pred Drugi svetski rat, kada je pod uticajem nacističke Nemačke u jugoslovenskom društvu došlo do jačanja antisemitizma.[19] Motive iz Tomićevog pamfleta nalazimo i kod Lazara Prokića, Milorada Mojića i Georgija Pavlovića, čija su dela štampana za vreme okupacije, kao deo kolaboracionističke propagande.[20] Politički pogledi koje je Tomić popularisao krajem 19. veka, kao i Jevrejsko pitanje u celosti, prisutni su i dan danas na internet sajtovima koje posećuju simpatizeri neonacističkih pokreta: Rasonalisti, Stormfront i Nacionalni stroj. Jevrejsko pitanje se, prema tome, mora prepoznati i kao tekst čiji sadržaj već sto dvadeset godina opstaje i služi kao stalno mesto antisemitskog diskursa u Srbiji.
Upravo je zbog toga je preko potrebna potpuna i detaljna “kontekstualizacija” Tomićevog dela, koja će dovesti do objektivnog sagledavanja njegove istorijske uloge. Prema postojećim činjenicama, jasno je da "kontekst" nije “olakšavajuća okolnost” u proceni uloge Jaše Tomića u širenju ideja antisemitizma u Srbiji.
[1] “Zurof protestuje zbog Jaše Tomića”, B92.net, 22. oktobar, 2008.
[2] Motiv za ubistvo bilo je to što je Dimitrijević, da bi napakostio svom političkom protivniku Jaši Tomiću, objavio pisma koja mu je, u mladosti, pisala Tomićeva žena Milica.
[3] R.B. “Polemike o ličnosti” Danas 10. novembar, 2006. Za članove Odbora za podizanje spomenika Jaši Tomiću, među kojima je bio značajan broj simpatizera tada još uvek jedinstvene Srpske radikalne stranke, spomenik Jaši Tomiću simbolizuje “put kojim treba da idemo” i podsetnik današnjoj generaciji novosađana da “treba da brani i čuva slobodu sa istim žarom s kojim se Jaša Tomić za nju svojevremeno borio” (vidi Kukobat, R. “Jaša Tomić ponovo među Novosađanima” Glas Javnosti, 10. novembar, 2006.)
[4] R.D. “Drska afirmacija primitivizma”, Danas, 10. novembar, 2006.[5] Akademik Vasilije Krestić u tekstu Marine Vulićević, “Znameniti Srbin”, Politika, 30. jun, 2007.
[6] Emisija Kažiprst, B92, 29. oktobar, 2008.
[7] S. Ignjatović “Tomić bio antisemita i činio zla”, Dnevnik, 8. novembar, 2006.
[8] Petar Ignja, “Hajka na Jašu Tomića”, NIN, 30. oktobar, 2008.
[9] “Da li se otvaranje spomenika Jaši Tomiću može dovesti u vezu sa širenjem antisemitizma?”, Danas, 11-12. novembar, 2006.
[10] “Zurof protestuje zbog Jaše Tomića”, B92, 22. oktobar, 2008. Istu izjavu, dva dana kasnije, objavila je i Politika, vidi S. Živković, “Traže uklanjanje spomenika Jaši Tomiću”, Politika, 24. oktobar, 2008.
[11] Iako je Berlinski ugovor potpisan 1878. godine, Jevreji u Srbiji građanska prava ostvarili tek 1889. godine, kada je novi Ustav Kraljevine Srbije usklađen sa obavezama iz ovog ugovora.
[12] Wistrich, Robert, Antisemitism: The Longest Hatred (New York, Pantheon Books, 1991), str. 56-57; Leon Poliakov, History of Antisemitism, Vol. IV: Suicidal Europe, 1870-1933 (Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 2003), str. 23-24.
[13] Predavanje je objavljeno, na nemačkom jeziku, iste godine kad i Jevrejsko pitanje. Jaša Tomić, Der antike, mittelalterliche und moderne Antisemitismus (Werschetz [Vršac]: Druck von Wettel & Veronits, 1884).
[14] Za objašnjenje i opovrgnuće najčešće navođenih “citata” iz Talmuda, vidi tekst The Talmud in anti-Semitic Polemics (Anti-Defamation League, 2003).
[15] David Biale, Blood and Belief: The Circulation of a Symbol Between Jews and Christians (University of California Press, 2007), str. 130-131; Leon Poliakov, History of Antisemitism, Vol. IV: Suicidal Europe, 1870-1933, (Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 2003), str. 15-16.
[16] Wistrich, Robert, Antisemitism: The Longest Hatred (New York, Pantheon Books, 1991), str. 62.
[17] Ekart, Ditrih, Boljševizam od Mojsija do Lenjina: Razgovor između Hitlera i mene. (Beograd: Duhovna raskršća, 1998), str. 35-37.
[18] Wegner, Gregory, Anti-Semitism and Schooling Under the Third Reich (Routledge, 2002), str. 80-84.
[19] Jaša Tomić, Jevrejsko pitanje (2. izdanje), (Petrovgrad: Štamparija Popmijatov, 1940).
[20] Milorad Mojić, Srpski narod u kandžama Jevreja, (Beograd: Luč, 1941); Laza Prokić, Ko su oni? (Beograd, 1941) i Jevreji u Srbiji (Beograd, 1941); Georgije Pavlović, Pod šestokrakom zvezdom (Beograd: Prosvetna zajednica, 1943).
Peščanik.net, 17.11.2008.