POGOVOR
1
Savez jevrejskih opština Jugoslavije mi je poverio da napišem pogovor za prevod „Kratke istorije jevrejskog naroda" od Simona Dubnova. Trebalo bi da taj pogovor u neku ruku dopuni prevod ukazujući na izvesna mesta koja bi sa stanovišta istorijskog materijalizma trebalo drukčije ili bar šire objasniti. Ovaj zadatak nije nimalo lak. On bi bio težak čak i za stručnjaka za jevrejsku istoriju, a kamoli za čoveka koji se jevrejskom istorijom bavi doduše sa velikom ljubavlju, ali ipak samo uzgred. Zatim, bez obzira da li se neko slaže sa shvatanjima, naučnom metodom i zaključcima Dubnova, svaki mora da prizna da je on velik naučnik i odličan poznavalac istorijske nauke uopšte, a jevrejske istorije napose. Veoma je teško i nezahvalno dopunjavati Dubnova. Zato ovaj pogovor i ne treba shvatiti kao dopunjavanje; njime treba da se postigne onaj drugi cilj: da čitalac vidi kako se izvesna stanovišta izneta u knjizi, polazeći od istorijskog materijalizma, mogu i drukčije shvatiti i da tako u čitaoca izazove kritički stav prema izvesnim autorovim shvatanjima.
Iako ima i drugih i modernijih istorija jevrejskog naroda od Dubnovljeve, ne može se reći da je ma koja od njih uspela da tako sažeto i pregledno, a u isto vreme istorijski tako verno prikaže istoriju jevrejskog naroda kao što je data u ovoj knjizi. Dubnov je uspeo da tako sažeto izloži tu materiju upravo zato što ju je celog života studirao i napisao o njoj svoje kapitalno životno delo, „Opštu istoriju jevrejskog naroda" u deset velikih svezaka. Prema tome je i u ovom pogledu bila umesna odluka Saveza jevrejskih opština kad je upravo tu sažetu istoriju izabrao za prevod radi upoznavanja jevrejske i nejevrejske čitalačke publike naše zemlje sa istorijom jevrejskog naroda na našem jeziku.
Dubnov je bio pozitivista sa dobrim i lošim stranama toga naučnog pravca. On je verno i sa velikom naučnom tačnošću i odgovornošću istraživao i iznosio istorijske činjenice. Istorijske događaje i istorijska kretanja objašnjava u njihovoj složenosti i isprepletenosti. Pri tome on ne prenebregava da ukaže i na ekonomske prilike jevrejskog društva u raznim razdobljima i mestima, a ima u vidu i klasnu pozadinu društvenih sukoba. Ipak, čitaocu koji je vičan metodu istorijskog materijalizma pada u oči da upravo te okolnosti ne naglašava dovoljno i ne pridaje im značaj koji te okolnosti zaslužuju. Često pridaje preveliku samostalnost čisto idejnom faktoru u jevrejskoj istoriji zanemarujući klasno-ekonomsku pozadinu tih ideja. Štaviše, Dubnov ponekad pada u gotovo romantičarski zanos kada slika moralnu snagu i moralna preimućstva judaizma, kao na primer prikazujući Mojsija i starovekovni monoteizam, odanost Jevreja prema veri za vreme srednjovekovnih progona i sl.
2.
Najviše bi se mogao kritikovati način prikazivanja prvog razdoblja jevrejske istorije, razdoblja plemenskog uređenja kod Jevreja, boravka u Egiptu i izbavljenja iz egipatskog ropstva, ličnosti i uloge legendarnog Mojsija i stvaranja stare jevrejske države u Palestini. Istorijska nauka još nije dovoljno prodrla u to razdoblje, koje je bilo sudbonosno za formiranje Jevrejstva i za koje je još i danas najvažniji istorijski izvor Biblija. I Dubnov to sudbonosno razdoblje prikazuje na osnovu Biblije, ali to čini dosta nekritički, tako da čitalac može steći utisak kao da su moralna preimućstva monoteizma kod Jevreja rezultat neke naročite etičke misije za čijeg je nosioca neka viša sila odredila Jevreje, a ne rezultat određenih istorijskih uslova. U stvari, moralna preimućstva jevrejskog monoteizma onog vremena nad religijama okolnih naroda u Palestini — čije su religije bile tek na stupnju politeizma sa obožavanjem prvenstveno onih sila od kojih je zavisila zemljoradnja — rezultat su određenog istorijskog razvoja. Znamo da je u ono vreme — pa još dugo posle toga, naročito u društvima sa primitivnom zemljoradničkom proizvodnjom — religija istovremeno jedini ili bar najvažniji oblik društvene ideologije. Kako je poznato, i kod Jevreja su, već od prvog razdoblja njihove istorije, verske norme istovremeno i društvene norme. Znamo da su Mojsijevi zakoni skupljeni u zbornik i objavljeni tek kasnije, a ne u vreme kada je po predanju Mojsije trebalo da živi i donese zakone. Ali je izvesno da su ti kasnije kodifikovani zakoni postojali kao nepisana pravila. A šta je bitno, šta je karakteristično za ta pravila? Bitno je za njih to što nastoje da fiksiraju, da i u kasnijim epohama — kada za to već nema istorijskih uslova — zadrže izvesnu plemensku demokratiju, izvesnu jednakost i ravnopravnost, ne samo „društvenu" nego i „ekonomsku". Nedostatak jače državne organizacije u početku naseljavanja u Palestini; uloga „sudija" — običnih seljaka i pastira koji u vreme opasnosti postaju vođe naroda u društvenoj organizaciji koja pretežno još ima karakter rodovsko-plemenskog uređenja; narodna vojska u kojoj je služenje dobrovoljno; slaba pojava i potiskivanje ustanove ropstva; zaštita „socijalno slabih", na primer pravo siromašnih da pabirče na požnjevenim njivama; a naročito šabat-godina i juvilej, tj. opraštanje dugova i ponovna deoba zemlje svake pedesete godine (jasan trag kolektivne plemenske svojine na zemljištu) — sve je to htelo da spreči prirodnu društvenu tendenciju onog istorijskog perioda: raslojavanje društva na vladajuće aristokratske klase uz istovremeno osiromašenje i porobljavanje širokih masa naroda — zemljoradnika. Ta pojava je bila zakonitost u zemljoradničkim društvima staroga (pa i srednjega) veka. Kod Jevreja ta se zakonitost izokrenula i samo se delimično ostvarila. U tome je svojstvena i odlučna odlika jevrejske istorije:
Koji su bili razlozi što nisu dopustili da se i u jevrejskom društvu odigra prirodan tok društvenog raslojavanja u osnovne klase i stvaranje tipične robovlasničke države? Teško je na to odgovoriti. Svakako je jedan a možda i najvažniji razlog u tome što jevrejska država zbog svog geografskog položaja nije nikad mogla da se učvrsti, da mirno živi i da se normalno razvija za jedno duže razdoblje. Zbog toga se unutrašnje razvojne tendencije društva ka klasnom raslojavanju, koje su se odigrale u drugim državama starog veka, nisu u jevrejskoj državi mogle potpuno ostvariti. Palestina, u kojoj se nalazila jevrejska država, jeste uski pojas zemlje između neplodne pustinje i mora. Taj uski pojas je bio prirodna spona između moćnih despotskih država staroga veka koje su se stvarale u dvema istorijskim rečnim dolinama: Nila s jedne strane, Tigra i Eufrata s druge. A kasnije, kada se pojavljuju nove sile, Grčko-Makedonska i Rimska imperija i one će upotrebljavati Palestinu kao prirodan put u pohodima ka Egiptu. Iako je takav geografski položaj dovodio do tragičnih ratova, pustošenja i porobljavanja celog naroda, on s druge strane nije dopustio da se potpuno učvrste vladajuće klase svojstvene robovlasničkoj državi. U vezi s tim narodne mase, zemljoradnici i stočari, a kasnije i zanatlije, mogli su da sačuvaju već navedene tradicije plemenske demokratije. Po našem mišljenju upravo te tradicije čine suštinu starovekovne jevrejske religije kao društvene ideologije.
U prilog ovom tvrđenju ide više okolnosti (koje i Dubnov kao savestan istoričar verno navodi ne ističući, međutim, njihov dublji smisao), U jevrejskoj se državi od samog početka vodila oštra klasna borba između povlašćenog plemstva s kraljem na čelu i sveštenstva, s jedne strane, :i narodnih masa s druge strane. Ova borba opisana je u Bibliji kao borba između prave vere, vere u jedinoga boga Jevreja, i neznabožačke vere, obožavanja zlatnog teleta, Bala i drugih bogova predstavljenih u životinjskim i ljudskim oblicima, U stvari, vladajući slojevi su bili ti (zajedno sa zvaničnim sveštenstvom!) koji su hteli da, preuzimajući klasne ustanove okolnih naroda, prilagode i postojeću jevrejsku veru nekim religijskim kultovima okolnih naroda. A oni koji su pružili otpor tome i koji su insistirali na „izvornoj" staroj veri bili su proroci. No proroci nisu bili verski predstavnici ili verski funkcioneri. Oni su bili narodni „tribuni", vođe narodnih masa, kao na pr. Amos koji je, kad ga je sveštenik pozvao na odgovornost i pitao ko ga je poslao da prorokuje, odgovorio: „Nisam prorok ni prorokov sin.
Pastir sam i odgajam dudove…" (glava 8). Oni su, čuvajući staru veru i napadajući idolopoklonstvo, istovremeno uvek napadali i „pokvarenost" vladajućih, njihov raskoš i „nemoral", ugnjetavanje sirotinje — dakle pojave klasnog raslojavanja i klasne vladavine. Dubnov iznosi ove pojave klasne borbe u mnogim primerima. Ali ponekad zamagljuje njihov smisao i predstavlja ih kao čisto idejne sukobe bez dublje društvene pozadine, kao na primer u trećoj glavi, kada obožavanje zlatnog teleta objašnjava time što nije još „svako u narodu bio kadar da shvati uzvišenost ideja velikog učitelja… " (Mojsija) i veru u jedinog, nevidljivog boga. Uopšte, opisujući ovo razdoblje, ponekad je sklon da te sukobe tumači onako kako to radi Biblija, jedino kao borbu za čistotu vere. Dublje društvene korene tih i takvih sukoba ne ističe ni kod tako jasnog i veoma svojstvenog primera kao što je sukob kralja Davida sa prorokom Natanom (glava 6).
3.
U celoj jevrejskoj istoriji postoji kobna protivurečnost: jevrejske mase hoće da ostvare društvo zasnovano na društvenoj pravdi, međutim, privredni i drugi materijalni uslovi ne dopuštaju da se takvo društvo ostvari. Štaviše, ukoliko je materijalno stanje jevrejskog društva gore, utoliko je želja za društvenom pravdom jača, nestrpljivija. A pošto je ideja o društvenoj pravdi ponikla u starom veku, u ustavima koje inače Dubnov verno opisuje, ona je nužno primila oblik religijske ideje, religijskog verovanja. I još nešto: ovo verovanje je bilo ekskluzivno, kao što su bile i sve religije u starom veku. To je bila samo jevrejska religija i samo za Jevreje. Iz te protivrečnosti je ponikla ideja o mesiji, o izbavitelju. Po Bibliji smatralo se da je jevrejski narod izabrani božji narod, a sve nedaće koje ga pogađaju samo su božja kazna zato što su Jevreji odstupaju od prave vere. Narode koji Jevreje porobljavaju šalje sam bog, oni su samo bič božji. Tako, u vezi i uporedo sa idejom o mesiji javlja se i ideja da se istorija sveta okreće oko Jevreja (razume se, proroci koji su te ideje stvarali i iznosili imali su skučene poglede na svet i na istoriju sveta, što je sasvim razumljivo za antičke prilike), da jedini i jedinstveni bog određuje mir ili ratove da bi nagradio ili kaznio Jevreje. Dubnov — koji veoma tačno i sažeto ukazuje na suštinu i oblike religije Jevreja u starom veku, na doprinos proroka razvoju i uobličavanju te religije naročito u pogledu njene moralne sadržine, na ideju mesijanizma — ipak ne ukazuje na dublje društvene razloge ni kod tih ideoloških pojava. Veoma je važan momenat u istoriji Jevreja starog veka povratak iz vavilonskog ropstva. Ezra i Nehemija stvaraju novu državu, neku vrstu teokratije. „Mojsijevi" zakoni dobijaju konačan oblik (iako Dubnov tu okolnost ne ističe naročito i uzima biblijsku verziju da su „Mojsijevi" zakoni ,,otkriveni" prilikom iskopavanja temelja za hram koji je podigao kralj Josija — glava 9). „Mojsijevi" zakoni postaju istovremeno i državni zakoni, a osnivaju se i naročite ustanove za čuvanje i sprovođenje tih zakona, od kojih je najvažniji Sanhedrin. Sanhedrin je bio najviši sud, a istovremeno i ustanova za zvanično tumačenje tih zakona. To je unekoliko bila veoma pozitivna pojava za ono vreme. Ona demokratija (koja se svakako razlikuje od grčkog, rimskog ili modernog shvatanja demokratije) o kojoj smo govorili bila je sada, da tako kažemo i pravno uobličena. Iako se prirodan tok klasnog raslojavanja i dalje nastavljao, ti zakoni su takođe sprečavali da taj tok uzme onakve razmere kao kod drugih robovlasničkih naroda. Svak je imao svoje mesto u društvu, znao je svoje obaveze, ali su mu i prava bila zaštićena. Ta prava i obaveze bili su prožeti visokim verskim moralom. Biti građanin stare jevrejske države značilo je istovremeno vršiti religijske dužnosti (a ne samo verovati u religijske ideje) — pojava koju ćemo kasnije sresti u muslimanskim teokratijama. Ali to preimućstvo je istovremeno predstavljalo veliku opasnost takvog društvenog uređenja: stvaranje dogmatizma. Jer ne samo religijski propisi nego i društvene norme su postale — dogme. Sanhedrin je bio velika garantija prava pojedinaca, i nastojao je da prevaziđene zakone prilagodi razvoju društvenog života. Ali je ipak po svojoj strukturi tumača od boga — apsolutnog autoriteta — datih zakona, istovremeno postao i izvor dogmi. Suprotnih mišljenja nije smelo biti. U tako siromašnoj i ugroženoj sredini kao što je bila jevrejska država u Palestini u tom periodu, takvo državno uređenje pomoglo je u izvesnim momentima da se društveni sukobi smiruju; ali teže i opasnije sukobe čiji su koreni bili dublji i dati van svesnih društvenih snaga (da se poslužimo Marksovom idejom) — je taj dogmatizam samo pojačavao i izoštravao.
4.
I sada dolazi najtragičniji i najteži sukob Jevreja u starom veku: sukob sa helenizmom i sa Rimom. Sukob sa grčko-makedonskim azijskim državama koje su stvorili epigoni Aleksandra Veliikog i sukob sa Rimom smatramo istom istorijskom pojavom sa jednog šireg gledišta, jer su i pored svih razlika robovlasničko društveno uređenje grčkih država i Rima i njihova ideologija bili u suštini slični ako ih uporedimo sa jevrejskim državnim uređenjem i ideologijom.
Po Dubnovu taj sukob je opet samo ideološki. U čemu je po ovom i sličnim shvatanjima bila ovde suština sukoba? Jevrejski pogled na svet i život i jevrejski način života bili su sasvim drukčiji od grčkog i rimskog. Jevreji su verovali u jedinog i nevidljivog boga što uređuje kretanje sveta i naroda i traži od ljudi da se pridržavaju strogih zakona koji su i božiji i društveni. Grčka i rimska religija prevazišle su već, doduše, verovanje u prirodne sile, tipično za zemljoradničke narode. Ali one još veruju u više raznih bogova koji oličavaju sve moguće sile, prirodne i moralne, koje su jače od čoveka. One nemaju, kao Jevreji, sliku o usklađenom svetu koji pokreće čvrsta volja jedinstvenog boga. Kod njih se bogovi, oličeni u ljudskom obliku, bore među sobom isto onako kao što se stalno bore među sobom prirodne sile i kao što je stalna borba i među ljudima. Logično je da su se kod Jevreja, kao posledica takvog verovanja, razvili dogmatizam i netrpeljivost prema ostalim religijama. Grci i Rimljani nisu znali za versku netrpeljivost. Oni bi od osvojenih naroda odmah preuzeli one bogove koji bi se po verovanju vezanom za njih mogli uklopiti u njihov pogled na svet. Ali prema jevrejskom verovanju su ispoljili netrpeljivost. Koren te netrpeljivosti nije samo verski, ideološki. Nije nastao smrtni sukob zbog toga što su Grci i Rimljani bili „raspušteni", što su se u njihovim gimnazijama deca gola vežbala, što je stalež hetera bio društveno priznat, čak i cenjen, dok se po jevrejskim propisima čak i brakolomstvo kažnjavalo smrću, a kamoli homoseksualizam i slične pojave koje su kod Grka i Rimljana bile normalne i dopuštene. Koren sukoba je bio mnogo dublji, a dubinu toga sukoba tačno je otkrio osetljivi politički instinkt Rimljana: samo postojanje jevrejskog društva u kojem je ropstvo bilo slabo razvijeno, u kojem klasne razlike nisu bile izoštrene kao u rimskom društvu, u kojem je svaki član zajednice, bogat ili siromah, bio jednak u društvu, u smislu verskih i pravnih propisa i vezan za društvo čvrstim moralnim pravilima — predstavljalo je ugrožavanje rimskog društva. To nije bilo samo političko, a još manje vojničko ugrožavanje: jevrejska država je bila mala i teritorijalno i po broju stanovništva. To je bilo ugrožavanje društvenih pozicija robovlasničke klase. U Rimu (kao i u ranijim azijskim grčko-makedonskim državama) robovlasnička klasa nije ničim bila ograničena u svojoj moći. Svoju vlast i bogatstvo ona je neograničeno i bezobzirno uživala. A s druge strane, u rimskom robovlasničkom društvu pokazuju se velike protivrečnosti i krize u vreme osvajanja Palestine. Monarhija je, s jedne strane, rešenje tih kriza, a s druge strane njihovo produbljavanje. Robovlasnička klasa ne može više da pokreće napredak društva. Sami članovi te klase ne veruju više u ideale i moralna shvatanja koji su tu klasu i celo rimsko društvo ranije pokretali i unapređivali. Raskoš, razuzdanost, korupcija, mito, nepoverenje vladaju svugde. Robovlasnička proizvodnja je došla u ćorsokak, ne može da prevaziđe svoje okvire. Položaj robova sve je teži, a njihove pobune sve češće.
Ipak, jevrejski pogled na svet, a naročito na društveno uređenje, ne može da prodre u rimsko društvo zbog isključivosti Jevreja i jevrejske religije. No kada se pojavilo hrišćanstvo, koje će prevazići upravo tu isključivost jevrejske religije, ogromne mase robova i razočaranih robovlasniika brzo pohvataju novi pogled na svet i društveno uređenje. I time počinje jedna od najvećih revolucija u istoriji čovečanstva. Na taj momenat, upravo na društvene korene hrišćanstva na samo unutar jevrejskog društva već i u pogledu uslovljenosti tih korena prema rimskom društvu, Dubnov nije ukazao u ovom radu.
Što se tiče uslovljenosti hrišćanstva u okviru jevrejskog društva gde je poniklo, Dubnov doduše iznosi klasnu pozadinu četiriju grupa ili, ako se hoće, političkih partija u jevrejskom stanovništvu — fariseja, sadukeja, esena i zelota, u momentu stvaranja hrišćanstva, ali ne u meri koja bi bila dovoljna za tačno razumevanje hrišćanstva kao društveno-revolucionarnog pokreta. Fariseji su predstavljali mase malih zemljoradnika i zanatlija, većinu stanovništva, koje su bile pravi predstavnici judaizma. Oni su mesiju zamišljali kao narodnog vođa, neku vrstu vladara koji će uništiti neprijatelje Jevreja. Ipak, u svojim zahtevima prema Rimljanima bili su dosta umereni i realni. Sadukeji, predstavnici imućnih slojeva, tražili su otvorenu saradnju sa Rimljanima, želeći da na taj način obezbede svoja klasna preimućstva. Zeloti, fanatici koji su često poticali iz najsiromašnijih narodnih slojeva, propovedali su neposredan dolazak mesije, vojničkog i narodnog vođa, i u to ime su i zametnuli rat protiv Rimljana, koji je vođen herojski ali se kobno završio po Jevreje. Eseni, takođe iz najsiromašnijih narodnih slojeva, hteli su da reše svoje očajanje i težak društveni položaj na drugom planu. Oni su još više naglašavali moralni elemenat u judaizmu, tendenciju ka društvenoj pravdi i jednakosti, koje smo već istakli, a mesiju su smatrali ne za vojnog, ne za političkog, nego za moralnog, verskog izbavitelja. Oni su propovedali punu društvenu jednakost, živeli u nekoj vrsti komunizma, propovedajući istovremeno asketizam: izjednačenje ne u blagostanju nego u siromaštvu, u odricanju. Apostol Pavle (jevrejski: Saul — čiju ogromnu istorijsku ulogu pravilno naglašava i Dubnov) učinio je presudni korak kada je hrišćanstvo, odnosno tada još učenje esena, jevrejske političke a istovremeno i verske sekte, učinio univerzalnim. (Doduše, to je bio samo nov kvalitet s obzirom na sve brojnije ideje kasnijih proroka koji su već takođe isticali univerzalizam.) On je prekinuo sa isključivošću jevrejske religije i time je novo učenje jevrejske sekte postalo pristupačno svim slojevima Rimske imperije. Ipak, kasnije hrišćanstvo je počelo da gubi od svoje revolucionarnosti, i to u meri u kojoj je postajalo državna religija Rima i naslednika Rima; i u meri u kojoj se, namesto izjednačenja robova i robovlasnika i odricanja od ovozemaljskih bogatstava na ovom svetu, pretvara u ideološki oslonac novih klasnih društava koja navedene revolucionarne zahteve prvobitnih hrišćana prebacuju na „nebo", u zagrobni život. Uporedo s tim potiskuju se u njemu judaistički elementi, potiskuje se u suštini Stari zavet. No, sve do masovne industrijalizacije i stvaranja moderne buržoaske države, svaki društveno-revolucionarni pokret (naprimer razne ,,jeresi" u srednjem i novom veku, jer ti su pokreti samo po ideološkom obliku bili religije, u suštini su oni često bili društveno-revolucionarni, napredni pokreti), a docnije veliki pokreti reformacije početkom novog veka, uzimaju za svoju ideologiju Bibliju ti tom smislu što propovedaju vraćanje ka originalnim koncepcijama Biblije koje je zvanična crkva izvitoperila ili napustila. Neke sekte (na primer anabaptisti u Nemačkoj u XVI veku) propovedali su primitivan komunizam kao prvobitni hrišćani. Pa čak i mnoge seljačke bune krajem srednjeg i početkom novog veka pozivale su se na Bibliju u borbi protiv feudalnog plemstva (na primer u seljačkoj buni Džon Bel-a i Vat Tejlora u Engleskoj krajem XIV veka pobunjeni seljaci su pevali: „Kad je Adam kopao a Eva plela, ko je onda bio plemić?").
Takođe je poznat veliki uticaj koji je Biblija imala ne samo na versku dogmatiku, već i na društvene koncepcije Islama.
Biblija je takođe, i u srednjem i u novom veku, sve do modernih vremena predstavljala inspiraciju za mnogobrojna umetnička dela.
5.
Hrišćanstvo — u svom prvobitnom vidu jedan od konsekventnih oblika judaizma — osvojilo je veliki deo sveta. A istovremeno osvojilo je samo mali deo Jevreja. Jevrejske mase nisu htele da prime onaj elemenat u učenju esena i prvih hrišćana koji je bio tuđ dubljoj suštini starovekovnog judaizma sa gledišta opšte dijalektike razvoja. Iz takvog stava je nastala jedinstvena paradoksalna situacija: postoji jedan narod, jedna posebno obeležena, posebno povezana skupina ljudi koji nemaju svoju zajedničku teritoriju, jedinstven privredno-proizvodni sistem, koji su razbacani po raznim delovima zemljine kugle, čak su izgubili svoj zajednički jezik, a taj narod ipak postoji kroz dvehiljadegodišnje razdoblje. Po gubitku države i razorenju hrama jevrejska religija se reorganizuje, prilagođava se novim uslovima, ali opet ostaje, i to u još većoj meri nego ranije, istovremeno i sistem društvenih pravila. Začetnik te reorganizacije jevrejske religije bio je Johanan ben Zakaj (vidi 21. glavu). Smisao te reorganizacije je u tome da se održi Jevrejstvo kao posebna celina iako ona više nema zajedničku teritoriju i zajedničku društvenu organizaciju. To se postiglo na taj način što se religija, pored osnovnih etičkih imperativa, još više pretvorila u sistem društvenih pravila. Religija tada reguliše naprimer čak i najsitnija pravila o ishrani i o bračnom životu. Na taj način se nužno stvorio ne samo nepremostiv duhovni zid između Jevreja i okolnih naroda, već i društveni zid. Centar društvenog života Jevreja postaje opština (kehila), neobično žilava i svrsishodna organizacija koja, kroz prilagođenu religiju, nastavlja, često makar i simbolično, gore iznete „socijalne" osnove Starog zaveta. Ako se uporedi sa staleškom organizacijom srednjovekovnog feudalizma, vidi se da je ona demokratska organizacija u kojoj su svi članovi ravnopravni, i gde se zajednica stara o svakom svom članu. To ipak ne znači da u opštini nije bilo klasnih razlika, štaviše te razlike su ponekad bile oštre, naročito u većim opštinama. Pored toga, pošto su pravila života istovremeno bila i religiozni propisi, opština je nužno morala postati konzervativna organizacija. (Setimo se npr. kako je takva jedna opština izopštila i kaznila najvećom verskom anatemom Spinozu zbog njegovih naprednih ideja ili otpor „zvaničnih" predstavnika opštine protiv hasidizma.) Duhovni vođi opštine su bili rabini, ne više zvanični i profesionalni sveštenici kao nekada leviti, već samo „učeni ljudi", tako da je svaki član opštine mogao da postane rabin ako bi se istakao svojim znanjem. Ipak, ti su rabini u krajnjoj liniji postali verni čuvari verskog dogmatizma i konzervativizma.
Ipak valja reći da su Jevreji, i u teškim uslovima života, u skučenim okvirima geta, intenzivno razvijajući svoju kulturu, davali i dalje svoj doprinos opštoj kulturi čovečanstva. Dubnov navodi velike pesnike, filozofe, matematičare, lekare itd. koje su Jevreji davali i u srednjem veku, i u početku novog veka, gde god im je to iole bilo omogućeno.
Ali to što Jevreji nisu imali jedinstvenu teritoriju sa jedinstvenim ekonomskim sistemom, ne znači da njihova društvena uloga u sredinama u kojima su živeli kao tuđinci nije imala svoju određenu privrednu osnovu. Dubnov, iako uvek ističe tu osnovu, ne naglašava je dovoljno, ne ukazuje na zavisnost raznih ispoljavanja društvenog života Jevreja od te privredne osnove. Položaj Jevreja u određenoj sredini u galutu (dijaspori, razasutosti) prvenstveno je zavisio od privredne uloge koju su igrali u toj sredini. A pošto ta uloga nije zavisila od njih nego od istorijskih snaga koje su bile jače od njih, oni su veoma često bili proganjani, zlostavljani, uništavani. Njihov položaj je najčešće bio povoljan kada su u privrednom sistemu jedne zemlje imali ulogu koja je pokretala napred privredne snage, napredak te zemlje, kao na primer u prvoj fazi feudalizma u zapadnoj Evropi, u Španiji, u modernom liberalnom kapitalizmu. No često su bili primorani da svojom ekonomskom ulogom podržavaju društvene snage koje su postajale nazadne, kao na primer u Poljskoj od XVII veka pa nadalje, i u drugim zemljama srednje i istočne Evrope.
Tako, na primer, Dubnov istorijski tačno i verno iznosi teške progone Jevreja za vreme krstaških ratova. Tačno je da su u velikoj meri povod i uzrok tim progonima bili verski fanatizam i opšta želja za pljačkom. Ali dublji uzrok je u nečem drugom: u privrednim prilikama tog razdoblja. Naime, krstaški ratovi su izraz izvesne krize feudalizma. Zapadni feudalizam dostigao je krajnje granice svog razvoja u okviru feudalne naturalno-zemljoradničke privrede. Javljali su se u sve većem broju izvesni slojevi stanovništva koji postaju suvišni u postojećem privrednom i društvenom uređenju: plemići za koje više nije bilo slobodnih feuda, ni svetovnih ni crkvenih, i kmetovi za koje više nije bilo slobodne zemlje. Zato su išli da osvajaju nove zemlje u ime „oslobođenja Hristovog groba od nevernika". No, ubijanje Jevreja kao navodnih Hristovih ubica — pored zadovoljenja potreba masovnog sadizma koje se u ljudskom društvu povremeno javljaju — imalo je i drugi razlog. Trebalo je pre svega potisnuti Jevreje sa privrednih položaja koje su dotle zauzimali, iz zemljoradnje i nekih zanata. Od tog vremena Jevreji su bili prinuđeni da u postojećem privrednom uređenju nađu drugo mesto (koje su već i ranije u manjoj meri imali): da se bave novčanim poslovima i uzimanjem kamate. Ovo zanimanje je u ranijoj fazi feudalizma bilo suvišno pa zato i zabranjeno. No na Zapadu, počev od krstaških ratova, ono stiče sve veći značaj. Feudalci imaju sve jače potrebe za novcem, Jevreji dobijaju ulogu da nabavljaju novac za feudalce. Položaj kmetova postaje sve teži, ranija naturalna davanja feudalcima pretvaraju se u novčana. To je bio objektivan tok društvenog razvoja, ali pošto su u tom toku Jevreji bili na isturenim položajima, mržnja seljaštva se okreće protiv njih. Još je opasnija bila mržnja nove gradske buržoazije, koja se takođe još kreće u okvirima feudalizma, ali koja u Jevrejima vidi opasne konkurente, Iz Španije (gde je proganjanje Jevreja imalo i neke komplikovanije neposredne ideološke razloge) Jevreji se sele u velikim masama u muslimanske zemlje, a iz drugih zemalja Zapada, specijalno iz Nemačke, u istočnu Evropu, uglavnom u Poljsku. U toj zemlji je feudalizam bio još srazmerno nerazvijen i davao je Jevrejima mesta za uključivanje u privredu. No, razvojem feudalizma ka novim oblicima i tamo je položaj Jevreja postajao sve teži. Sličan proces se odigrao kasnije sa Jevrejima u Rusiji. Položaj Jevreja u galutu, dakle, bio je i te kako zavisan od njihovog mesta u privredi naroda-domaćina.
6.
Velika francuska revolucija stvorila je novu epohu u istoriji Jevreja u Evropi. Već je i pre francuske revolucije bilo zemalja gde je, zbog jačanja liberalne buržoazije, položaj Jevreja bio povoljan i prema njima vladala tolerancija (na primer u Holandiji). Ali francuska revolucija, kao izraz najdoslednije ideologije onda još napredne, liberalne buržoazije, daje sasvim novu formulu za društveni položaj Jevreja: ona ih izjednačava u svim društvenim aspektima sa ostalim članovima francuske nacije. Ovo je za Jevreje kao pojedince bio veoma povoljan istorijski obrt. Oni sada nisu više izdvojeni, obeleženi i proganjani, nego su jednaki sa svim ostalim građanima. Pred njima se otvaraju nove mogućnosti privrednog i opšteg društvenog razvoja. No time su Jevreji prestali da budu Jevreji u onom smislu u kojem su bili ranije, u srednjem veku. U feudalnom staleškom uređenju oni su se društveno, privredno i idejno uklapali u društvo kao — Jevreji. Oni doduše nisu biti nacija — nacije u srednjem veku nije bilo — ali su oni ipak bili jedna integralna društvena celina. Ideja i ideologija Jevrejstva kao celine, i pored klasnih raslojavanja i razlika među Jevrejima, ipak je po izvesnim tačkama bila jedinstvena, celovita, makar da su neke osnovne pokretačke ideje Jevrejstva u starom veku, ne primer mesijanizam, tokom vremena postajale sve nejasnije i pretvorile se u simbole. (To je uostalom sudbina svake ideologije u kojoj dogme ne dozvoljavaju da se ideje prilagode promenjenoj stvarnosti.) No emancipacijom se menja i jevrejska religija kao osnovna ideologija Jevrejstva u srednjem veku. U srazmeri u kojoj su se Jevreji u pojedinim zemljama emancipovali i asimilovali, jevrejska religija u tim zemljama prestaje da bude sredstvo izdvajanja Jevreja iz okolnog društva. Ona se postepeno reformiše, i umesto religije svakodnevnog životnog ponašanja, kao što smo to ranije izneli, pretvara se samo u religiju savesti kao razne hrišćanske religije okolnih naroda. (Najbolji primer za to su neke sinagoge u Sjedinjenim Američkim Državama koje su svoj ritual upadljivo podesile po ugledu na neke reformističke hrišćanske crkve i obavljaju ga na engleskom jeziku.)
Razume se, emancipacija je imala za posledicu da Jevreji daju još veći doprinos opštem kulturnom razvoju, kroz kulture naroda u kojima su živeli. Naročito je veliko njihovo učešće u svim naprednim pokretima, što je razumljivo s obzirom na njihov opšti društveni položaj diskriminisane manjine.
No postepeni proces asimilacije pretopio je Jevreje potpuno samo u malom broju zemalja, mahom gde su bili malobrojni. Njihovu potpunu asimilaciju, čak i tamo gde su pravno bili potpuno emancipovani, sprečavale su, pored drugih razloga, prvenstveno nazadne društvene klase i ostale nazadne društvene snage koje su nastojale da se i dalje sprovede društvena diskriminacija usprkos formalno-pravne jednakosti.4 U ideologiji tih klasa u društvima u kojima je bilo Jevreja uvek je bilo antisemitizma. Na taj način antisemitizma nije nestalo, on je samo promenio svoje parole, te je ostao i dalje propratna pojava u životu Jevreja. Dakle, tu vidimo jednu zanimljivu stvar koju Dubnov takođe nije naročito istakao: nosioci antisemitizma su uvek nazadne klase. Tako je antisemitizam postao jedan od društvenih termometara. Što je društvo bolesnije, što u njemu više vladaju nazadni elementi, to je antisemitizam jači. Naime, mržnja i netrpeljivost prema strancima, prema manjinama ili prema jednoj odvojenoj, obeleženoj grupi stanovništva uopšte, i inače je odlika nazadnih, zaostalih elemenata društva. Naročito u momentima društvenih kriza na njih se prebacuje odgovornost za nedaće u društvu. Već u srednjem veku za tu svrhu su naročito bili pogodni Jevreji. Oni su bili duboko odani svojim religijskim idealima, što im je s jedne strane davalo veliku moralnu snagu, ali s druge strane još je više povećalo mržnju prema njima. Zatim, njihova privredna uloga u društvu, kao što smo izneli, bila je omrznuta u izvesnim slojevima naroda koje su vladajući reakcionarni elementi zbog toga lako mogli nahuškati protiv Jevreja. U doba emancipacije, opet, porasli su njihova privredna moć i društveni uticaj što je i tada pothranjivalo mržnju nazadnih (feudalnih, nekih sitnoburžoaskih i drugih) slojeva. Na primer, veoma je tipično za Drajfusov proces u Francuskoj polarizovanje društvenih snaga u zemlji u pogledu stava prema Jevrejima (glava 45). Nazadni elementi, čiji je predstavnik u tom procesu bio veliki deo oficirskog kora u Francuskoj, hteli su da unište nevinog Drajfusa, inače sposobnog oficira, samo zato što je bio Jevrejin. Napredni elementi, u čije ime je istupao čuveni pisac Zola, ustali su u odbranu Drajfusa. Za carsku Rusiju je karakteristično da su sama vlada, odnosno agenti sa znanjem i odobrenjem vlade, organizovali pogrome. U srednjoj Evropi, Nemačkoj i Austro-Ugarskoj, antisemitizam je iz mnogih razloga bio stalna pojava. U tim zemljama nije bilo pobedonosne buržoaske revolucije kao u zapadnoj Evropi, te se buržoaska demokratija nije nikada potpuno i dosledno razvila. Feudalno zemljoposedničko plemstvo naglo se pretvorilo u industrijske magnate zadržavajući pri tome svoja feudalistička i militaristička shvatanja. Pored napredne liberalne buržoazije i, kasnije, naprednog proletarijata, bilo je jakih ostataka sitne buržoazije, tipične za ranije feudalno uređenje, koja je u Jevrejima videla konkurente. Kad su te zemlje izgubile prvi svetski rat, kada se ekonomska i društvena kriza u tim zemljama zbog toga povećala, antisemitizam je uzeo još većeg maha. U novim skučenijim ekonomskim mogućnostima u tim zemljama, Jevreji su bili sistematski potiskivani sa svojih privrednih i društvenih pozicija. Te zemlje su bile leglo fašizma i nije čudno za onoga ko poznaje istoriju Nemačke da se fašistička ideologija u svom najstrašnijem, najčudovišnijem obliku pojavila upravo u Nemačkoj. Glavna tačka u toj ideologiji bilo je tzv. rasno učenje, a jedan od glavnih zahteva toga „učenja" bilo je uništavanje Jevreja.
7.
Knjiga se uglavnom završava dolaskom Hitlera na vlast, njegovim učvršćenjem i progonima protiv Jevreja u Nemačkoj. No posle ovoga desila su se dva događaja vanredno značajna za istoriju Jevreja. Prvi je uništenje oko 6,000.000 Jevreja u Evropi, a drugi je stvaranje države Izrael.
1939. godina nije značajan datum samo zbog početka drugog svetskog rata. Taj datum ima za Jevreje i poseban značaj, jer je tada bio donet u Hitlerovoj Nemačkoj plan za „rešenje" jevrejskog pitanja, i to ne samo u Nemačkoj nego i u drugim zemljama koje bi došle pod Hitlerovu vlast. Prva varijanta je bila da se Jevreji presele na Madagaskar. No, 1941. plan je bio izmenjen i predvideo je fizičko uništenje svih Jevreja i oduzimanje njihove imovine u korist Trećeg Rajha.
Taj plan je bio ostvarivan sistematskom upornošću i bezobzirnošću. Progoni, zlostavljanja i ubijanja Jevreja vršeni su ne samo u vojnički osvojenim zemljama nego je Hitler i od svojih saveznika tražio da sprovode slične mere. Tako su bile preduzete mere protiv Jevreja u Mađarskoj, Rumuniji, Bugarskoj, Italiji. Na nesreću, većina evropskog Jevrejstva bila je skoncentrisana u zemljama koje je Hitlerova Nemačka osvojila. Navešćemo neke cifre da bi se shvatila sva stravičnost ovog genocida (ove cifre se odnose na broj Jevreja 1939. godine ne računajući Jevreje koji su emigrirali iz Nemačke po dolasku Hitlera na vlast). U Poljskoj je bilo oko 3,500.000 Jevreja, a u životu je ostalo oko 250.000, od kojih je oko 200.000 izbeglo u Sovjetski Savez. U Sovjetskom Savezu, gde je veliki broj Jevreja bio skoncentrisan u zapadnim oblastima koje je fašistička Nemačka okupirala, uništeno je od oko 3,000.000 oko 1,000.000. U Litvaniji od 120.000 ostao je u životu sasvim neznatan broj. U Nemačkoj je bilo 500.000, a u Austriji oko 200.000. Od nemačkih Jevreja se spasla oko jedna trećina, dok je ostatak uništen. U Čehoslovačkoj od 360.000 preživelo je oko 40.000, u Mađarskoj od 500.000 ostalo je u životu oko 150,000 (tu je uništavanje uzelo maha naročito po okupaciji Mađarske od strane Hitlerove Nemačke marta 1944. god.). U Holandiji je od 110.000 Jevreja uništeno oko 100.000, u Francuskoj od oko 300.000 uništeno je barem 100.000. U Rumuniji od 750.000 Jevreja uništeno je 500,000. Takođe je gotovo sasvim uništeno grčko Jevrejstvo (110.000), dok u Bugarskoj, i pored proganjanja i interniranja, Jevreji uglavnom nisu bili fizički uništavani.
Pre rata bilo je u svetu 18,000.000 Jevreja; fašistička Nemačka i njeni saveznici likvidirali su, dakle, jednu trećinu Jevreja u svetu, tj. oko 6,000.000. 5
Rezultat masovnog uništenja Jevreja za vreme drugog svetskog rata je taj što je Evropa prestala da bude kontinent sa najvećim brojem Jevreja. Sada u Evropi ima oko 3,700.000 Jevreja, od toga oko 2,500.000 u Sovjetskom Savezu. U Americi ima oko 6,000.000 Jevreja, od toga samo u SAD preko 5,000.000 (najjače jevrejske organizacije i duhovni centri Jevreja van Izraela nalaze se danas u SAD), U Aziji ih ima preko 2,000.000 (od toga je većina u Izraelu), u Africi ima nešto preko 500.000 (od toga 200.000 u Maroku), a u Australiji svega 64.000. Ukupan broj Jevreja danas u svetu iznosi oko 12,000.000.
Drugi istorijski događaj koji smo napomenuli je stvaranje nove jevrejske države. U Palestini u kojoj je, kako je u knjizi izneto, postojala u smislu Balfurove deklaracije „nacionalna domovina" Jevreja pod mandatom Engleske, Jevreji su 1948. godine proglasili nacionalnu državu pod imenom Izrael, posla čega je sledio oružani sukob sa okolnim arapskim zemljama koji je okončan primirjem iz 1949. godine (konačni ugovori o miru još uvek ne postoje). Država koja obuhvata primorski pojas, ponekad sasvim uski, ranije Palestine i čiji gro sačinjava zasad još neplodna pustinja Negev, sada broji oko 2,200.000 stanovnika od kojih nešto ispod 10% čine Arapi. Ona je nastala kao rezultat cionističkog pokreta o kojem takođe govori Dubnov. Taj pokret, čiji intelektualni koreni idu u daleku prošlost, počeo je ekonomski i politički da se realizuje krajem prošlog veka a naročito između dva svetska rata, uporedo sa oživljavanjem amtisemitizma u mnogim zemljama. No posle drugog svetskog rata, naročito posle proglašenja države, počelo je masovno useljavanje naročito iz redova preživelih ostataka srednjoevropskog i istočnoevropskog Jevrejstva, kao i iz afričkih i azijskih zemalja.
Prema pojavi Izraela razne zemlje i pokreti u svetu imaju razne stavove; mahom pozitivne, a ponekad iz ideoloških i praktično-političkih razloga i negativne. Većina Jevreja u svetu, bez obzira na društveni položaj i političko opredeljenje, ima pozitivan stav prema Izraelu i mnogi ga pomažu moralno i materijalno. No, i među Jevrejima, i to mahom onim koji Jevrejstvo smatraju samo religijom ili koji rešenje jevrejskog pitanja vide i traže u potpunoj asimilaciji sa narodima u čijoj sredini žive, postoji i negativan stav prema Izraelu. Ipak, i pored nekih negativnih stavova prema njemu i nepovoljnih geo-političkih uslova i ekonomskog položaja (naročito slabost sirovinske baze) Izrael se afirmisao kao istorijska realnost. U njemu se stvara nova izraelska nacija od Jevreja iz raznih zemalja, čak i raznih kontinenata, i raznih tradicija i stepena kulturnog razvoja.
8.
Najzad, nekoliko reci o Jevrejima u Jugoslaviji. Jevrejskih naselja je bilo u zemljama današnje Jugoslavije još za vreme Rimljana, zatim u Vizantiji, srednjovekovnoj Srbiji, Dalmaciji, Sloveniji i Hrvatskoj. U XVI veku izvestan broj Jevreja prognanih iz Španije i Portugalije naselio se u Turskoj imperiji na Balkanskom poluostrvu. Sefardske opštine u Srbiji, Makedoniji, Bosni i Hercegovini i Dalmaciji vode uglavnom poreklo od tih useljenika. U Hrvatskoj i Vojvodini naseljavali su se aškenaski (nemački) Jevreji iz Mađarske, Slovačke i Poljske. U predratnoj Jugoslaviji bilo je oko 70.000 Jevreja. Oni su živeli pretežno u većim gradovima, Beogradu, Zagrebu, Sarajevu, Skoplju, Bitolju, Subotici, Novom Sadu. U drugom svetskom ratu Hitlerov bes, izazvan martovskim događajima 1941. godine, naročito se
pokretima otpora. Računa se da ih je ukupno bilo u savezničkim vojskama oko 1,200.000. Od mnogih primera navedemo neka. Prema podacima Saveza jevrejskih opština Jugoslavije ima barem 14 narodnih heroja naše narodnooslobodilačke borbe koji su jevrejskog porekla. U Sovjetskom Savezu prema sovjetskim podacima od 1. februara 1945. g. ratna odlikovanja — ordene i medalje dobilo je 65,337 Jevreja, među kojima 379 heroja Sovjetskog Saveza. okomio između ostalog i na jugoslovenske Jevreje. Odmah po okupaciji bile su preduzete oštre mere protiv njih. U Srbiji ih je većina likvidirana na Sajmištu još 1941. godine. U tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj Pavelić je odmah počeo da kopira hitlerovske zakone protiv Jevreja i da pristupa njihovom zlostavljanju i masovnom uništavanju. Makedonski Jevreji pod bugarskom okupacijom bili su masovno uništeni 1943. godine, dok su Jevreji u Vojvodini stradali 1944. godine zajedno sa Jevrejima iz Mađarske. Preživelo je svega oko 15000 jugoslovenskih Jevreja, od kojih se oko 8000 iselilo u Izrael, tako da danas u Jugoslaviji ima oko 6500 Jevreja. Mali broj Jevreja još je u toku okupacije emigrirao u druge zemlje.
Danas Jevreji u socijalističkoj Jugoslaviji uživaju punu ravnopravnost. Našem društvenom uređenju su tuđi svi oni negativni društveni i idejni uticaji iz kojih se hrani antisemitizam.
Novembra 1961. god.
Andrija Gams